йил “___“ ________ даги “_____” - сонли баѐннома).
―Тиллар ва адабиѐт‖ кафедраси мудири Раупова Л.Р.
17
Кириш
Республика Президенти И.Каримовнинг ―Юксак маънавият – енгилмас
куч‖ асари ҳамда Кадрлар тайѐрлаш миллий дастуридан келиб чиққан ҳолда
магистрларда замон талабларига мос равишдаги мулоқот маданиятини,
мулоқот маданиятининг таркибий қисми бўлган нутқ маданиятини
юксалтириш юксак маънавиятли ва юқори салоҳиятли кадрлар тайѐрлашнинг
муҳим шартларидан биридир. Шу боисдан уларни адабий оғзаки ва ѐзма нутқ
меъѐрлари билан таништириш, бу меъѐр ва қоидалардан амалий фойдалана
билиш малакасини ошириш, фикр маҳсулини нутқ шароити ва вазиятига мос
равишда оғзаки ва ѐзма шаклларда тўғри ва равон ифодалаш, ўзгалар
фикрини тўғри ва аниқ англаш кўникмаларини ривожлантириш куннинг
долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда.
Ўқув фанининг мақсади ва вазифалари
Фанни ўқитишнинг мақсади магистрларда юксак даражадаги нутқий
маданиятни, мулоқот сифатини шакллантириш ва ривожлантиришдан
иборат.
Фанни
ўқитишнинг
вазифалари
–
нотиқлик
тарихи,
буюк
мутафаккирларнинг нутқий маданиятнинг аҳамияти ҳақида қарашлари,
машҳур воизларнинг нотиқлик, таниқли сўз санъаткорларининг сўз қўллаш
санъати ҳақида, жаҳон замонавий интеллектуал оламида сўз қўллаш,
нотиқлик сирлари, мулоқот маданиятига доир қарашлар, илмий ва амалий
йўналишлар ҳақида тасаввур ҳосил қилиш; нутқнинг лисоний ва нолисоний
меъѐр, қоидалари билан таништириш; маданий нутқ кўникмасини ҳосил
қилиш, малакаларини ривожлантириш кабиларни ўз ичига олади.
Фан бўйича талабаларнинг билими, кўникма ва малакасига қўйиладиган
талаблар
―Нутқ маданияти‖ фанини ўзлаштириш жараѐнида амалга ошириладиган
масалалар доирасида магистр:
нутқ ва мантиқнинг узвий алоқадорлиги; нотиқлик тарихи; антик давр
нотиқлари; аждодларимиз Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Ибн
Сино, Маҳмуд Кошғарий, Юсуб Хос ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Маҳмуд
Замахшарий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур кабиларнинг
нутқ маданиятига доир қарашлари; Баҳовуддин Валад, Жалолиддин Румий,
Ҳусайн Воиз Кошифий, Муъиниддин Воиз, Воиз Хоравий, Зайниддин
Восифий, Воиз Казвиний, Мулло Калон Воиз Самарқандийнинг воизлик
санъати; Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат,
18
Ашурали Зоҳирий кабиларнинг тилнинг софлиги ва нафосати, нутқнинг
гўзаллиги тўғрисидаги фикрлари; Чўлпон, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом,
Абдулла Қодирий, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидовларнинг сўз қўллаш
санъати; жаҳон замонавий интеллектуал оламида сўз қўллаш, нотиқлик
сирлари, мулоқот маданиятига дахлдор сара қарашлар, амалий йўналишлар
ҳақида тасаввурга эга бўлиши керак;
нутқнинг шакллари ва хусусиятларини; маданий нутқнинг талаффуз,
лексик, морфологик, синтактик, пунктуацион, услубий, прагматик, социал,
этник, соҳавий меъѐрларини билиши ва фойдалана олиши зарур;
нутқнинг тўғрилиги ва аниқлигини таъминлаш; уни мантиқий асосда
туза билиш ва мантиқий хатоликларни аниқлай олиш; нутқнинг софлигига
эришиш; бойитиб бориш, нутқнинг жўялилигига, ифодавийлигига эришиш;
нутқий стратегия ва тактикани уйғун ташкил эта олиш; нутқни прагматик
вазиятга мослаш; муаммоли вазиятлардан нутқий малака асосида чиқа олиш;
ўзгалар фикрини тўғри англаш кўникмаларига эга бўлиши лозим.
Фаннинг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва
услубий жиҳатдан узвий кетма-кетлиги
―Нутқ маданияти‖ умумметодологик фан ҳисобланиб, 3-семестрда
ўқитилади. ―Нутқ маданияти‖ дастуридаги билим ва кўникмаларни эгаллаш
―Психология‖, ―Мантиқ‖, ―Этика‖, ―Эстетика‖ ва ―Маданиятшунослик‖
фанларида ўрганиладиган муаммолар борасида етарли билим ва
кўникмаларга эга бўлишни талаб этади.
Фаннинг илм-фан ва ишлаб чиқаришдаги ўрни
Магистрларда нутқ маданияти бўйича умумий назарий ва амалий
билимларни ошириш, соҳавий нутқий маданиятни ривожлантириш уларнинг
рақобатбардош кадрлар бўлиб етишишларида, жамиятда ўз профессионал
ўрнини топишларида, жамиятнинг иқтисодий, маданий салоҳиятини
оширишда, фаннинг тегишли соҳаси ѐки ижтимоий ҳаѐтнинг бирор
жабҳасини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади.
Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар
―Нутқ маданияти‖ фанини ўзлаштиришда ўқитишнинг илғор ва
замонавий усулларидан фойдаланиш, янги информацион-педагогик
технологияларни татбиқ қилиш муҳим аҳамиятга эгадир. Дастурда
кўрсатилган мавзулар маъруза, амалий машғулот, семинар машғулотлари
шаклида олиб борилади, шунингдек, фаннинг долзарб масалалари
магистрларга мустақил таълим сифатида ўзлаштириш учун берилади. Фанни
ўзлаштиришда дарслик, ўқув ва услубий қўлланмалар, маъруза матнлари,
тарқатма материаллар, техник воситалардан фойдаланилади. Маъруза,
19
амалий ва лаборатория машғулотлари замонавий педагогик технологиянинг
―Кластер‖, ―Кейс-стади‖, ―Бумеранг‖, ―Матбуот конференцияси‖ сингари
методлари орқали ҳамда слайдлар, мультимедиа намойишлари билан
ўтказилади.
Асосий қ исм
Фаннинг назарий машғ улотлари мазмуни
―Нутқ маданияти‖ курси предмети, вазифалари. Фан доирасида
ўрганиладиган асосий масалалар. Курснинг бошқа фанлар билан ўзаро
муносабати. ―Нутқ маданияти‖ нинг тилшуносликка оид назарий ва амалий
масалаларни ҳал қилишдаги асосий фан сифатидаги аҳамияти ҳақида.
Нутқ ва унинг шакллари
Нутқ мулоқотнинг бир кўриниши сифатида. Нутқнинг оғзаки ва ѐзма,
расмий ва норасмий турлари. Нутқ ва мантиқ. Маданий нутқ тушунчаси.
Нутқ, нотиқлик ва воизлик.
Нотиқлик тарихи нутқий амалиѐт ва маданият кўзгусида
Антик даврда нотиқлик ва нутқ маданияти. Шарқда нотиқлик ва нутқ
маданияти. Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино, Маҳмуд
Кошғарий, Юсуб Хос ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Маҳмуд Замахшарий, Алишер
Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур кабилар нутқ маданияти ҳақида.
Баҳовуддин Валад, Жалолиддин Румий, Ҳусайн Воиз Кошифий,
Муъиниддин Воиз, Воиз Хоравий, Зайниддин Восифий, Воиз Казвиний,
Мулло Калон Воиз Самарқандийнинг воизлик санъати ва маҳорати.
Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Абдурауф Фитрат, Ашурали
Зоҳирий кабиларнинг тилнинг софлиги ва нафосати, нутқнинг гўзаллиги
тўғрисидаги фикрлари. Чўлпон, Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Абдулла
Қодирий, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидовларнинг сўз қўллаш санъати.
Жаҳон замонавий интеллектуал оламида сўз қўллаш, нотиқлик сирлари,
мулоқот маданиятига дахлдор сара қарашлар, амалий йўналишлар.
Маданий нутқ меъѐрлари ва қоидалари
Маданий нутқнинг талаффуз меъѐрлари. Маданий нутқнинг лексик
меъѐрлари. Маданий нутқнинг морфологик меъѐрлари. Маданий нутқнинг
синтактик меъѐрлари. Маданий нутқнинг пунктуацион меъѐрлари. Маданий
нутқнинг услубий меъѐрлари. Маданий нутқнинг прагматик меъѐрлари.
Маданий нутқнинг социал меъѐрлари. Маданий нутқнинг этник меъѐрлари.
Маданий нутқнинг соҳавий меъѐрлари. –
20
Маданий нутқнинг асосий коммуникатив сифатлари
Нутқнинг тўғрилиги. Нутқнинг аниқлиги, Нутқнинг мантиқийлиги.
Нутқнинг софлиги. Нутқнинг бойлиги. Нутқнинг жўялилиги. Нутқнинг
ифодалилиги. Маданий нутқнинг прагматик хосланганлиги. Маданий
нутқнинг этник хосланганлиги. Маданий нутқнинг социал хосланганлиги.
Маданий нутқнинг соҳавий хосланганлиги. Нутқий технология.
Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар
Амалий машғулотлар бўлажак ўқитувчининг таълим олувчилар билан
фаол мулоқотга киришишига йўналтирилган, назарий билимларни амалий
фаолиятда амалга ошириш учун зарурий шарт-шароитларни таъминловчи
таълимни ташкил этиш шаклидир.
Амалий машғулотларда мутахассислик фани ўқитувчиси раҳбарлиги
остида талабалар эгаллаган ўқув ахборотлари (маъруза ва мустақил
ишлар)ни чуқурлаштириш, таҳлил қилиш, кенгайтириш, қўллаш ва
ўзлаштириш мақсадида назоратни ташкил этадилар.
Амалий машғулотларда талабалар қуйидаги мақсадларга эришадилар:
1) назарий материални тартибга солиш;
2) билимларни мустаҳкамлаш;
3) кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш;
3) билимларни назорат қилиш.
Маъруза машғ улотларининг мавзулари
Т/р
Маъруза машғулотларининг номи
Соат
Қўлланиладиган
замонавий
педагогик ва
ахборот
технологиялари
номлари
1
Фаннинг
назарий
машғ улотлари
мазмуни. “Нутқ маданияти” курси
предмети, вазифалари
2
маъруза, ақлий
ҳужум
2
Нутқ ва унинг шакллари
4
маъруза,
тушунчалар
таҳлили
3
Нотиқлик тарихи нутқий амалиѐт ва маданият
кўзгусида
4
маъруза-мунозара
4
Маданий нутқ меъѐрлари ва қоидалари
4
идрок харитаси,
маъруза-мунозара
5
Маданий нутқнинг асосий коммуникатив
сифатлари
4
ассимент,
маъруза-мунозара
21
Жами 20 соат
20
Семинар машғулотларининг мавзулари
Т/
р
Маъруза машғулотларнинг номи
Соат
Қўлланиладиган
замонавий
педагогик ва
ахборот
технологиялари
номлари
1
Нутқ, мантиқ, нотиқлик, воизлик
2
Блиц-сўров,
кластер
2
Антик даврда нотиқлик ва нутқ маданияти
2
Мунозара
3
Шарқда нотиқлик ва нутқ маданияти
2
Венн
диаграммаси
4
Жаҳон замонавий интеллектуал оламида
нотиқлик ва мулоқот маданияти
2
Кластер
5
Маданий нутқнинг лисоний меъѐрлари
2
Кластер
6
Маданий нутқнинг прагматик меъѐрлари
2
Идрок харитаси
7
Маданий нутқнинг асосий коммуникатив
сифатлари
2
Идрок харитаси
8
Маданий
нутқнинг
этник
ва
социал
хосланганлиги
2
Кичик гуруҳларда
ишлаш
9
Маданий нутқнинг соҳавий хосланганлиги
2
Кичик гуруҳларда
ишлаш
10
Нутқий технология
2
Эссе
Жами
20
Намунавий ўқув режа ва фан дастурида лаборатория машғулотлари
режалаштирилмаган
Намунавий ўқув режа ва фан дастурида курс иши (лойиҳаси)
режалаштирилмаган
Намунавий ўқув режа ва фан дастурида лойиҳа-ҳисоб ишлари
режалаштирилмаган
Мустақил таълимни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни
Мустақил таълим мавзулари талабалар мустақил ўрганадиган маъруза
ва амалий машғулотлар мавзуларининг мазмун-моҳиятидан иборат.
Мустақил таълим талабаларнинг ўрганилаѐтган фан бўйича назарий ва
амалий билимларини мустаҳкамлашга, мавзуларни тўлиқ ўзлаштириш
22
малакаларини максимал даражада такомиллаштиришига, умумий дунѐқараш
ва тафаккурларини ривожлантиришга ѐрдам беради.
Талаба мустақил ишни тайѐрлашда муайян фаннинг хусусиятларини
ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:
дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини
ўрганиш;
тарқатма материаллар бўйича маъруза қисмини ўзлаштириш;
ўқитиш ва назорат қилишнинг автоматлаштирилган тизимлари билан
ишлаш;
фаннинг боблари ва мавзулари устида ишлаш;
талабаларни ижодий жараѐнга йўналтириш, уларни таҳлил қилиш,
мустақил ишлашга ўргатиш, машқлар бажариш;
янги техника, жиҳозлар, кенг кўламли илмий иш олиб боришга қулай
жараѐнлар ва технологияларни ўрганиш;
илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ ҳолда фаннинг
муайян боблари ва мавзуларини чуқур ўрганиш.
Мустақил ишлар
Т/р
Мавзуларнинг номланиши ва бўлимлари
Шакли
Ҳажми
соатларда
1. Буюк мутафаккир олимларнинг нутқ ва
нотиқлик ҳақидаги қарашлари.
Абу Наср Форобий, Маҳмуд Кошғарий,
Юсуб Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий,
Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад
Бобур, Ҳусайн Воиз Кошифий
Реферат
10
2. Оғзаки мулоқотда маданий нутқ.
Реферат
2
3. Матндаги услубий хатоликлар
Тақдимот
4. Матндаги мантиқий хатоликлар.
Эссе
2
Жами
18
Баҳолаш мезонлари ва балл турлари тақсимоти
Мезон
Балл
Талабанинг билим даражаси
86-100
- ―Нутқ маданияти‖ фани бўйича назарий ва амалий
тасаввурга эга бўлган ҳамда хулоса ва қарор қабул қилиш;
23
- Ўзлаштирилган билимлар асосида ижодий фикирлай олиш,
мустақил мушохада юритиш;
-
Амалда қўллай олиш. Моҳиятни тушуниш
-
Фан мавзуларини билиш, айтиб бериш ва тасаввурга эга
бўлиш.
71-85
-
―Нутқ маданияти‖фани бўйича мустақил мушоҳада
юритиши;
-
Олинган билимларни амалда қўллай олиши;
-
―Нутқ маданияти‖фанининг моҳияти ва мазмунини
тушуниши;
-
―Нутқ маданияти‖фани ҳақида тасаввурга эга бўлиши.
55-70
-
―Нутқ маданияти‖фани моҳиятини тушуниши;
-
―Нутқ маданияти‖ фанининг мазмунини билиши ва айтиб
бериши;
-
―Нутқ маданияти‖ фани ҳақида тасаввурга эга бўлиши.
0-54
-
―Нутқ маданияти‖ фанининг предмети ва объектини
тушунмаслик;
-
―Нутқ маданияти‖фани ҳақида аниқ тасаввурга эга
бўлмаслик;
-
―Нутқ маданияти‖фанининг мазмунини билмаслик.
Семестр бўйича талабалар билимини баҳолаш турларидаги рейтинг
тақсимоти
Т/р
Баҳолаш турлари
Балл
Сони
Ўтказиш шакли
1
Жорий назорат ва
мустақил иш
55
10/4
Оғзаки,
ѐзма,
(реферат,тақдимот,
эссе)
2
Оралиқ назорати
15
1
Тест, ѐзма
3
Якуний назорати
30
1
Ёзма
Жами
100
16
24
Информацион-услубий таъминот
Асосий адабиѐтлар.
Қўшимча адабиѐтлар
Т/р
АРМдаги
шифри
Муаллиф, адабиѐт номи,
тури, нашриѐт, йили, ҳажми
АРМдаги
нусхалар
сони
Электрон
нусхаси,
манзили,
формати
Т/р
АРМдаги
шифри
Муаллиф, адабиѐт номи, тури,
нашриѐт, йили, ҳажми
АРМдаги
нусхалар
сони
Электрон
нусхаси,
манзили,
формати
1
Каримов И.А. Юксак
маънавият – енгилмас куч. –
Тошкент, ―Ўзбекистон‖, 2009.
– 176 бет.
50
2
Бегматов Э., Маматов А.
Адабий норма назарияси. 1-
қисм. – Тошкент: Наврўз,
1997.
3
Бекмирзаев
Н.
Нутқ
маданияти
ва
нотиқлик
асослари. – Тошкент: Фан,
2007.
4
Кайковус.
Қобуснома.
Тўлдирилган иккинчи нашри.
– Тошкент: Ўқитувчи, 2006.
5
Маҳмудов Н. М. Ўқитувчи
нутқ маданияти. Дарслик. – Т.:
Ўзбекистон миллий
кутубхонаси, 2007. – 185 б
э
6
Карнеги Д. Ўз-ўзига ишонч
ҳосил қилиш ва омма олдида
сўзлаш санъати. – Тошкент:
Янги аср авлоди, 2010.
7
Ортиқов А. Нутқ маданияти ва
нотиқлик санъати. – Т.: ―Доно
ҳамро‖ илмий маркази, 2002. –
78 б.
э
25
1
Авлоний
А.
Туркий
гулистон ѐхуд ахлоқ. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1992.
2
Маҳмудов Н. Тилимизнинг
тилла сандиғи. – Тошкент:
Ғафур
Ғулом
номидаги
нашриѐт-матбаа уйи, 2012.
1
3
Рустамий
А.
Адиблар
одобидан
адаблар.
–
Тошкент: Маънавият, 2003.
1
4
Аъламова М.Нутқда акс етар
бир олам бойлик. – Тошкент:
Ўқитувчи, 1989
1
5
Қиличев Э., Нутқ маданияти
ва услубият асослари. –
Бухоро, 2003
1
6
Маҳмудов Н., Рафиев А.,
Йўлдошев И.Нутқ маданияти
ва давлат тилида иш
юритиш. – Тошкент: Чўлпон,
2012.
Rasulov R., Husanov N.,
Mo‗ydinov Q. Nutq
madaniyati va notiqlik
san‘ati. TDPU. T.: 2007.
Rustamov A. So‗z xususida
so‗z, T, 2010
Siddiq Mo‗min. So‗zlashish
san‘ati.– Farg‗ona, 1997.
Mahmudov N. Ma‘rifat
manzillari.– T.: Ma‘naviyat,
1999.
E.Begmatov, A.Mamatov
―Adabiy norma nazariyasi‖,
Toshkent, 1997. 1-qism.
E.Begmatov, A.Mamatov
―Adabiy norma nazariyasi‖,
Toshkent, 1998. 2-qism.
E.Begmatov, A.Mamatov
―Adabiy norma nazariyasi‖,
Toshkent, 2000. 3-qism.
E.Begmatov va b. ―Adabiy
26
norma va nutq madaniyati‖.
T.: Fan, 1983.
O‗zbek tilining asosiy imlo
qoidalari.
Aпресян Г. Ораторское
искусство. M. 1978.
Головин Б.Н. Основы
культуры речи. – M.:
Высшая школа, 1989.
R.Qo‗ng‗urov, S. Karimov.
―O‗zbek tili stilistikasi va nutq
madaniyati: Bibliografik
ko‗rsatkich‖ – SamDU, 1984.
Интернет ва ZioNet сайтлари, даврий нашрлар
№
Муаллиф, номи, тури, йили, ҳажми, сақланиш жойи, электрон адреси
1
www.altinmiras.com
2
www.thinsan.com
3
www.dersimiz.com
Фанни ўзлаштиришни таъминловчи воситалари
Фани ўқитишда асосан маъруза ва амалий машғулотларда замонавий
педагогик технологиялардан имкон даражасида фойдаланиш кўзда тутилган.
Жумладан: ―Маъруза-мунозара‖, ―Ақлий ҳужум‖, ―Пинборд‖, ―Кластер‖,
―Резюме‖. ―Кичик гуруҳларда ишлаш‖, ―SWOT‖, ―Ўргамчак тўри‖,
―Экспром‖, ―SCORE‖, ―Венн диаграммаси‖,
―Ассисмент‖, ―Зинама-зина‖ ва бошқа интерфаол методлардан
фойдаланилади.
Моддий-техник таъминот
Компьютер синф, компьютерлар.
Замонавий технологиялар билан жиҳозланган аудиториялар (мултимедиа
хоналари). Схемалар ва мавзуга доир слайдлардан фойдаланилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |