Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

 
Ғанижон Абдураҳмонов 
Академик Ғанижон Абдураҳмонов ўзбек тилшунослиги фа-нининг 
сардорларидан бири, таниқли олим, филология фанлари доктори (1960), 
профессор (1966), ЎзФА академиги (2001). 
Ғанижон Абдураҳмонов 1925 йилда Фарғона шаҳрида туғилди. 1942 
йилда Улуғбек номидаги Фарғона давлат педагогика институтининг тил ва 
адабиёт факультетига ўқишга кирди. 1946 йилда олий ўқув юртини имтиёзли 
диплом билан тугатди. 1950 йилда проф У.Турсунов раҳбарлигида «Ҳозирги 
замон ўзбек тилида субстантивация» мавзусида номзодлик диссертациясини 
ёқлади. 1960 йилда «Ўзбек адабий тилининг қўшма гап синтаксиси асослари» 
монографик тадқиқоти учун филология фанлари доктори илмий даражасига 
сазовор бўлди.
Олим Фарғона давлат педагогика институтидаги фаолиятини кафедра му-
дири лавозимидан бошлайди, сўнг директор, Фарғона, Тошкент давлат педа-
гогика ва чет тиллар институт-ларининг ректори, Республика олий ва ўрта 
махсус таълим вазири, Республика атамашунослик қўмитасининг раиси каби 
қатор масъулиятли лавозимларда самарали меҳнат қилди. 
Ғ. Абдураҳмонов ўзбек тилшунослигининг қатор соҳалари бўйича 
тадқиқот ишларини олиб бориб, кўплаб мукаммал асарлар яратди. Булар: 1. 
«Ажратилган иккинчи даражали бўлаклар» (1955). 2. «Қўшма гап» (1957). 3. 
«Қўшма гап синтаксиси асослари» (1958). 4. «Ўзбек тилидан қўлланма» (1962). 
5. «Қўшма гап синтаксиси» (1964). 6. «Мураккаблашган гаплар 
синтаксиси»(1971). 7. «Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси» (ҳамкор, 
1973). 8. «XI аср эски туркий тил синтаксиси бўйича тадқиқотлар» (1973). 9. 
«Тарихий синтаксис» (1974). 10. «Ҳозирги ўзбек адабий тили» (ҳамкор, 
1979). 11. «Қадимги туркий тил» (ҳамкор, 1982). 12. «Ўзбек халқи ва 
тилининг шаклланиши ҳақида» (1999). 13. «Ўзбек тили ва адабиёти» (ҳамкор, 
2002) ҳамда мактаб, лицейлар учун қатор дастур, дарсликлар ва бошқалар. 
Қисқаси, олимнинг 170 га яқин номдаги илмий 

тадқиқот ишлари чоп 
этилган.

---

126 
Манбалардан кўриниб турибдики, Ғ. Абдураҳмонов ҳозирги замон ўзбек 
адабий тили ва ўзбек тили тарихи синтаксиси бўйича етакчи олимдир. Унинг, 
айниқса, қўшма гап синтаксиси муаммолари бўйича яратган фундаментал 
тадқиқотлари таҳсинга лойиқдир.
Тилшунос олим тадқиқотларида ўзбек тилида ажратилган гап бўлаклари 
мавжудлиги ҳақидаги фикрни илк бор ўртага ташлайди ва асослайди. 
Гапларнинг тузилишига кўра турларини анъанавий иккига эмас, балки учга 
бўлади. 1. Содда гап. 2. Мураккаб гап. 3. Қўшма гап. Мураккаб гаплар 
масаласига алоҳида урғу беради. У, айниқса, қўшма гапнинг боғловчисиз 
қўшма гап турини алоҳида ажратиб, материаллар асосида исботлаб беради. 
Аниқроғи, олим илмий изланишларида қўшма гапларни боғловчисиз қўшма 
гаплар, боғланган қўшма гаплар ва эргаш гапли қўшма гаплар каби турларга 
ажратади, уларни илмий – назарий ва амалий жиҳатдан мукаммал тадқиқ 
қилади.
Ғ. Абдураҳмоновнинг ўзбек тили тарихи синтаксиси масалаларига ҳам 
алоҳида эътибор бериши ва шу йўналишда ҳам жиддий тадқиқотлар яратгани 
унинг тил тарихи масалаларида ҳам етук олим эканлигини кўрсатади. 
Жумладан, унинг «Тарихий синтаксис» қўлланмасида ўзбек тили қўшма гап 
конструкцияларининг тарихи ёритилади. Муаллиф ўзбек тили тарихига оид 
ёзма ёдгорликларни тўрт даврга бўлади: қадимги туркий тил, эски туркий 
тил, эски ўзбек тили ва ҳозирги замон ўзбек адабий тили.
Муаллиф ишда қўшма гапнинг ҳар уч тури: боғловчисиз қўшма гаплар, 
боғланган қўшма гаплар ва эргаш гапли қўшма гаплар – уларнинг тараққиёти 
масаласига махсус тўхталади. Шунингдек, олим ушбу манбада XII асрга оид 
«Ҳибатул ҳақойиқ»нинг, XII 

XIV асрга оид «Ўғузнома» ва XX асрнинг 
машҳур романларидан бири бўлган «Ўтган кунлар» асарининг синтактик 
таҳлилини беради.