Mamleketlik universiteti jumanov m. A

rnw ujlam w
dawirine baylanisli.
Suwdin joqargi qatlammda temperatura quyash nurmm 
im'iwsimler boymsha ham kun dawammda ozgeriwleri suw 
h/iwizlcrinm orni, terenligi, suw massasmin almasip tunwi siyaqli 
iqlim faktorlari tasirinde ozgeredi. Suw issiligi quyash nuri, 
Niiwdm issi atmosfera menen baylamsligi, jawm, qurgaqlar ham 
U'isir etedi. Suwdm suwiwina onm maydalamwi, nur shiganwi 
(qaytanwi), suwiq atmosfera menen baylamshligi, suwiq jawm, 
i|ar, burshaq tusiwi ham muzlardin eriwi sebep boladi.
Belgili Qubla kenliklerde joqari kenliklerge qarap hareket 
i|iliw menen suw hawizlerinin suwimn suwiqlasip bariwi ham 
lemperaturanm ozgerip tunwi kemeyedi. Bir suw hawizinin 
o/.inde jazda temperatura issiraq, suwdm tomengi qatlamlan 
suwiq, qista bolsa kerisinshe boladi ham organizmler sogan 
ekologiyahq jaqtan beyimlesedi.
Suwdin jaqtiliq sharayati. 
Suwda jasawshi haywanlar ushm 
jaqtiliq deregi - bul quyash radiaciyasi, aydan tusetugin nurlar 
ham gidrobiontlardin biolyuminescenciyasi 
esaplanadi. 
Jil 
dawammda suw betine tusetugin quyash radiaciyasi suw aydim 
(urgan jerdin geografiyahq kenisligine ham atmosferanm 
jagdayma baylanisli.
Suw betine tusetugin uluwma quyash nurlari bir mawsimde 
kop, basqa mawsimde bolsa az boladi. Tusetugin nurlardm kop 
bolimi qaytadi.
Quyash nurlarmin qaytiw darejesi suw betinin jagdayma 
baylanisli. Maselen, quyashtni tunw biyikligi 35°, suwdm beti 
linish jagdayda ogan tusetugin nurdm 5% gana qaytadi, aziraq 
samalda - 17%, kushli samal ham tolqm bolganda bolsa 30% nur 
qaytadi.
Quyash nunnih 6tiwi qis mawsiminde tomenlesedi, sebebi 
suwdin betin muz ham qar qaplaydi ham tomengi qatlamlarina 
nurdm otiwi qiymlasadi.
133

---

Tu'sip aurg'an nurdm' 
%
18-suwret. Tiirli tabiyiy suwlardm timqligi 
(siziqlar sari-jasil nurlar - 5000-6000 A); (Dajo, 1975)
Suw betine otken nurlardi suw molekulalari ham ondagi 
boleksheler jutadi. Koller ham suw saqlagishlarda suwdin timqligi 
1-2 m bolgan qatlamma nurdm 5-10% otedi, 2 m den terenge 
bolsa onm onnan bir bolimi (yaki 0,003-0,01 kal/sm2 min) otedi. 
Kopshilik ulken koller ham tenizlerde 10-20 m, nurlar onnan da 
terenge otedi, suw betinen 10 m terenlikke 0,05-0,1, 20 m ga- 
0,01-0,02, 30 m ga-0,0005 -0,001 kal/sm2 min nur otedi.
Suw ortaligmda quyash nurlanmn taza ham tmiq suwlarda 
korinetugmlari kobirek jutiladi (18-suwret). Suwdm teren 
qatlamlanna kok nurlar otip, olar 100 m ham sol terenlikke san- 
jasil nurlar (5000 nan 6000 A ga shekem) jetip baradi. Jaqtiliqtm 
kushi 1% ke shekem saqlangan terenlikte xlorofilli osimlikler osip
134

---

r«wnjlanadi. Ultrafiolet nurlar suw tarepinen tez jutilsa da bir 
Hcsh.she metr terehlikte bul nurlardm tasiri jogaladi.
Quyashtan keletugin nurdiA bir bolimi suw betinen 
almosferaga qaytadi. Muz, qar ham suw betinen quyash nurmm 
tttmosferaga qaytiwi menen jaqtiliqtm kiishi kemeyip baradi.
Jaqtihqqa baylamsqan halda