K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

Dizel yonilg‘isining tozaligini tekshirish:
a
)
 
mexanik aralashmalar yo‘q; 
b
)
 
ishlatishga yaroqli (aralashmalar 
bor); 
d
) anchagina ifloslangan (mexanik aralashmalar miqdori 0,01%); 
e
) ishlatishga yaroqli (mexanik aralashmalar miqdori 0,055%). 
Suv yonilg‘ining filtrlanishini yana­da yomonlashtiradi. Sovuq 
vaqtda yonilg‘idagi suv muzlab, mayda muz kristallarini hosil qila-
di. Ular filtr teshiklarini berkitib qo‘yishi mumkin. Issiq vaqtda naf
-
tenli kislotalar va suv sovuq cho‘kindi – sovun hosil qiladi. Ular 
filtrlovchi elementlarda to‘planadi. Demak, tezyurar dvigatellar 
yonilg‘ilarini tozalashda bu kerakmas birikmalarni chiqarib tash-
lash lozim. 
Yonilg‘ining filtrlarning tiqilib qolishining oldini olish xususi
-
yati 
filtrlanuvchanlik koeffitsiyenti 
bilan baholanadi. Bu koeffitsi
-
79
yent laboratoriyada maxsus asbobda aniqlanadi. Tozalanish dara-
jasiga ko‘ra, hozirgi zamon dizel yonilg‘isining filtrlanuvchanlik 
koeffitsiyenti 2–3 dan oshmaydi. 
Dizel yonilg‘ilarining mexanik aralashmalar va suv ta’sirida if
-
loslanganligini kamaytirish uchun ular 10 kun va undan ortiq mud-
datda maxsus sig‘imlarda tindirilishi lozim. 
3. 10.
 Dizel yonilg‘isi xossalarining qurum
hosil bo‘lishiga ta’siri
Dizel yonilg‘isi yonganida, yonish kamerasi detallarida, klapan
-
larda porshen halqalarida, forsunkaning ignasi va korpusida qurum 
hosil bo‘lmasligi kerak. Klapanlarda hosil bo‘lgan qurum ularning 
osilib qolishiga sabab bo‘ladi, yonish kamerasidan issiqlik uzati-
lishini yomonlashtiradi, forsunkalardagi qurumlar yonilg‘ini pur-
kash sifatini yomonlashishiga olib keladi. Porshen halqalarida hosil 
bo‘lgan qurum koksga aylanib, silindrda kompressiyaning buzi-
lishiga olib keladi. Gazlarning karterga o‘tib ketishiga yo‘l ochib 
beradi, motor moyining kuyishi tezlashadi. 
Qurum hosil bo‘lish jarayoniga yonilg‘ining quyidagi xususiyat-
lari ta’sir ko‘rsatadi: yonilg‘ining og‘ir fraksiyaliligi va yuqori qo-
vushoqligi hisobiga to‘la yonmaganligi; yonilg‘i tarkibida yuqori 
molekular smola-asfalt birikmalar, to‘yinmagan uglevodorodlar, 
oltingugurt birikmalari va mexanik aralashmalar borligi; kul ho-
sil qilish xususiyatining yuqoriligi. Shuning uchun dvigatellarda 
qurum hosil bo‘lishining oldini olish uchun yonilg‘ini kerakmas 
qo‘shimchalardan butunlay tozalash yoki ularning miqdorini se-
zilarli darajada kamaytirish lozim. 
Standartlarda qurum hosil bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatuvchi qa-
tor sifat ko‘rsatkichlari me’yorlanadi. Qurum to‘planish tezligi 
yonilg‘ining koks soniga (kokslanuvchanligi), undagi oltingugurt, 
haqiqiy smolalar miqdoriga, uning kul hosil qiluvchanligi hamda 
mexanik aralashmalar miqdoriga, shuningdek, yonilg‘ining lok ho-
sil bo‘lishiga moyilligiga bog‘liq. 

---

80
Koks soni deganda, yonilg‘ining havosiz, yuqori haroratda 
(800–900°C) parchalanib, ko‘mirsimon qoldiq hosil qilish xususi-
yati tushuniladi. Bu ko‘rsatkich dizel yonilg‘ilari uchun 0,05% dan 
oshmasligi kerak. 
Detallarda qurumdan tashqari loksimon quyqumlar ham hosil 
bo‘ladi. Bular to‘yinmagan uglevodorodlar va boshqa birikmalar-
ning yuqori haroratlaridagi oksidlanish muhsulotidir. Bu xususi-
yatni aniqlash uchun tekshirilayotgan 1 ml yonilg‘i namunasi alu-
miniy idishchaga solinadi va 250°C haroratda termostat-lok hosil 
qilgichda bug‘latiladi. Bug‘lanishdan keyin idishchada lok pardasi 
qoladi. Hosil qilingan lok pardasi sovitilib, tarozida tortiladi. Hisob 
10 sm
3
yonilg‘iga nisbatan bajariladi. Yonilg‘ining fraksion tarkibi 
qanchalik yengil bo‘lsa, shunchalik kam lok hosil bo‘ladi. 
Yonilg‘ining kul hosil qilish xususiyati uning yonmaydigan 
qoldig‘i miqdorini xarakterlaydi. Kul yonilg‘ini 800–850°C haro-
ratda havoda yondirilganida qoladigan mineral qoldiqdir. 
Dizel yonilg‘ilari uchun kul hosil bo‘lishi miqdori 0,01 foizdan 
oshmasligi kerak. Yonilg‘ining kul hosil qilish xususiyati yuqori 
bo‘lishi yonilg‘i apparaturasi va silindr-porshen guruhi detallari-
ning yeyilish darajasini sezilarli darajada oshiradi. 
Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurtli birikmalar detallarda ho-
sil bo‘lgan qurum va o‘tirib qolgan yopishqoq jinslarni qotiradi, 
mustahkamlaydi va ularning ko‘chishini qiyinlashtiradi. Masalan, 
tarkibida 0,08 foiz miqdorda oltingugurt bo‘lganida yonilg‘i ishla-
tilganida hosil bo‘ladigan qurum tarkibida 1 foiz oltingugurt bo‘la-
di va chiqindining zichligi 0,03 g/sm
3
bo‘lsa, yonilg‘i tarkibidagi 
oltingugurt miqdori 1,5 foiz bo‘lganida bu ko‘rsatkichlar mos ra-
vishda 9 foiz va 0,5 g/sm
3
ni tashkil etadi. 
3. 11.