Namangan muhandislik-qurilish instituti rizaev bahodir shamsiddinovich, qosimov ilhom ma

5-BOB. YERNING ICHKI KUCHIGA BOG‘LIQ BO‘LGAN 
GEOLOGIK HODISALAR 
Tayanch so`z va iboralar: 
geologik hodisalar, endogen jarayonlar, 
ekzogen jarayonlar,
 
tektonik hodisalar, geosinklinallar, platformalar, 
tebranma harakat, epeyrogenez, antiklinal bukilmalar, gorst, graben, 
seysmik hodisalar,
 
zilzila.
 
Yerning ustki qavati (litosfera) uzluksiz ravishda doimo harakat 
qilib, tebranib va o‘zining geomorfologik qiyofasini o‘zgartirib turadi. 
O‘zgarishlarni hosil bo‘lishiga sabab bo‘lgan jarayonlar yerning ichki 
kuchiga bog‘liq bo‘lib, ular endogen jarayonlar deb ataladi. Endogen 
kuchlar ta’sirida-yer qobig‘ining tuzilishi xarakati, tebranishi, ko‘tarilishi 
va pasayishi singari tektonik hodisalar yuz beradi. 
Yer yuzida sodir bo‘ladigan tashqi kuchlar ta’sirida yer yuzasi 
o‘zgaradi va bu kuchlarni ekzogen kuchlar deb ataladi. Endogen va 
ekzogen kuchlarni birgalikdagi ta’sirida, Yerning hozirgi qiyofasi-ya’ni 
quruqliklar, tog‘lar, tekisliklar va okeanlar ko‘p yillar davomida vujudga 
kelgan. 
5.1-§. Tektonika. Yerning tuzilishida tektonik
hodisalarning o‘rni 
Yerning ichki (endogen) kuchi ta’sirida yer qobig‘ida harakatlar 
ro‘y beradi va buni tektonik harakat deb ataladi. Tektonik harakatlar 
tufayli yer qobig‘i massasini ko‘chishi kuzatilib, oqibatda yerning ayrim 
qismlari ko‘tarilishi, pasayishi va ezilishi mumkin. Tektonik harakatlarni 
va ular bilan bog‘liq bo‘lgan yer qobig‘ini deformatsiyasini o‘rganuvchi 
geologiya bo‘limi-tektonika yoki geotektonika deb ataladi. Zamonaviy 
rel’efning asosiy negizlarini hosil etgan yangi tektonik jarayonlarni 
o‘rganuvchi geotektonika bo‘limi-neotektonika deb ataladi. Ko‘pchilik 
tadqiqotchilar fikricha neotektonik jarayonlari hosil bo‘lishi sabablari 
to‘la o‘rganilmagan. Taxminlarga ko‘ra-tektonik harakatlarga ichki 
issiqlik to‘plamidan hosil bo‘ladigan zo‘riqishlar sabab bo‘lishi 
mumkin.Yer qobig‘idagi deformatsiyalar va tektonik harakatlarga dengiz 
sathidan 7-8,9 km ko‘tarilib turadigan baland tog‘ tizmalari yoki 
okeandagi 6-11 km chuqurliklar, to`rt km balandlikdagi And tog‘lari 
dengiz qoldiqlaridan tashkil topgan dengiz yotqiziqlari, baland dengiz va 
daryo tyerrasa (supacha) lari misol bo‘la oladi. Masalan, Qora dengiz, 

---

54 
Kavkaz oldi sohillaridagi eng qadimiy tyerrasa xozirda 900 m 
balandlikda joylashgan. 
Dengiz yotqiziqlarining tarqalish haraktyerini, ularni ayrim 
maydonlarda to‘planib vaqti-vaqti bilan ro‘y berishi, dengizni bir necha 
marta quruqlikka kirib borishi va qaytishi bilan izohlash mumkin. Yer 
qobig‘i tektonik harakatlar asosida, siljuvchan va turg‘un hududlar bo‘lib, 
ular shunga mos ravishda geosinklinal va platformalar deyiladi.
Geosinklinallar - yer qobig‘ining 10–25 km qalinligidagi 
yotqiziklarning geodinamik kuchlanishlarining katta o‘zgarishi va yuqori 
harakatchanligi qismini bildiradi. Hozirda geosinklinallar yer qobig‘ining 
asosiy 
tektonik 
elementlariga 
kiradi. 
Dastlabki 
rivojlanishda 
geosinklinallar tubi egilgan dengiz basseynlardan iborat bo‘lgan va qalin 
cho‘kindi tog‘ jinslarini tashkil etgan. Vaqtlar o‘tishi bilan endogen 
jarayonlarda tektonik kuchlar to‘plangan, cho‘kindi qatlamlar o‘zgarishga 
uchrashi natijasida bukilmali tog‘ tizmalari Al’p, Karpat, Qrim, Kavkaz, 
Pomir va boshqa tog‘lar hosil bo‘lgan. Geosinklinalli hududlar uchun 
seysmik hodisalar (yer qimirlashlar) va vulqonlar bo‘lishligi xosdir.
Platformalar (tekis formalar)-Yerning tektonik harakatlari nisbatan 
tinch bo‘lgan qismlaridir. Platformalar uchun sekin tebranma harakatlar 
haraktyerlidir. Platformalar qo‘sh qavatli tuzilishga ega. Ostki qavatda 
(asosda) bukilgan holatda cho‘kindi tog‘ jinslari, metamorfik yoki 
magmatik tog‘ jinslari joylashadi ularni ustki qismini esa cho‘kindi tog‘ 
jinsi qoplab yotadi.