O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

X im usning me ’dadan о ‘n ikki barm oqli ichakka evakuatsiyasi.
M e’dadan moddalami o‘n ikki barmoqli ichakka evakuatsiya qilish tezligi 
ju d a k o ‘p omillarga b o g iiq : M oddaning hajmiga, tarkibiga, qattiq yoki 
yumshoqligiga, haroratiga, PH ga, m e’daning pilorik qismi va o ‘n ikki 
bormoqli ichak o ‘rtasidagi bosim farqiga, pilorik sfmkter holatiga, suv 
tuz gomeostaz holati va boshqalarga, ovqat tarkibiga qarab karbon suvlar 
oqsillarga nisbatan tezroq evakuatsiya b o ia d i, y o g ia r esa eng sekin 
o ‘tkaziladi. Suyuqlik m e’daga tushishi bilan evakuatsiya b o la boshlaydi. 
Aralash oziq moddalar so g io m odamlarda m e’dadan 6-10 soat dovomida 
t o l a evakuatsiya b o ia d i.
M e’dadan oziq moddalami o‘n ikki barmoqli ichakka о ‘tishini reflektor 
bosh q arad i. M e ’da m ex an o resep to rlarin i q itiq lash evakuatsiyani 
tezlashtiradi, o ‘n ikki barm oqli ichak m exanoreseptorini qitiqlashni 
sekinlashtiradi. 0 ‘n ikki barm okli ichak shilliq qavatiga ta ’sir etib, 
evakuatsiya sekinlashtim vchi m oddalarga PH 5,5 dan kam b o ig a n
kislotali moddalar, gipertonik eritmalar, 10%li etanol eritmasi, glyukoza 
va yog‘ning gidroliz mahsulotlari kiradi. Evakuatsiya tezligi shuningdek 
oziq m oddalar gidrolizining sam arasiga ham b o g iiq . Gidroliz t o l a
b o lm a s a evakuatsiya sekinlashadi. D em ak, evakuatsiya gidrolitik 
jarayonga «xizm at qilib» uning sam arasiga qarab ingichka ichakka 
mahsulotni o ‘tkazib beradi.
In gichka ichakdagi hazm.
H azm jaray o n larin in g asosiy qism i 
ingichka ichakda sodir boiadi. Uning boshlangich qismi o‘n ikki barmoqli 
ichakning hazmdagi ahamiyati kattadir. Bu sohada hazm jarayonlarida 
m e’da osti bezi, ichak shiralari va o ‘t ayniqsa qatnashadilar. M e’da osti 
va ichak bezlari shiralari ta rk ib id ag i ferm entlar oqsillar, y o g ia r
karbonsuvlami gidrolizga uchratadilar.
M e ’da osti bezi shirasi tarkibi va xossalari.
M e’da osti bezi bir 
sutkada 1,5-2,0 1 shira ajratadi. Uning tarkibi suv va anorganik hamda
352

---

organik moddalardan tashkil topgan. Shira tarkibida natriy, kalsiy, kaliy, 
m agniy kationlari va xlor, sulfat, fosfat anionlari mavjud. Ayniqsa 
bikarbonatlar miqdori katta, shuning uchun ham uning PH 7,8-8,5 ni 
tashkil qiladi. Pankreatik shira fermentlari kuchsiz ishqoriy muhitda 
faollashadi.
Pankreatik shira tarkibida gidrolitik fermentlar b o iib , ular oqsil, yog‘ 
va karbonsuvlarni parchalaydilar, shuningdek nuklein kislotalarni 
parchalovchi nukleazalar ham bor. Pankreatik shira tarkibida lipaza va 
nukleaza ferm entlari - faol holatda; preteazalar-proenzim holatda 
ajraladilar. M e ’da osti bezi shirasi tarkibida ajraluvchi 6-am ilaza 
polisaxaridlami oligo-, di- va monosaxaridlargacha parchalaydi. Nuklein 
kislotalar 
ribo-
va 
dezoksiribonukleazalar
tomonidan parchalanadilar. 
Pankreatik 
lipaza
ut kislotalar ta ’sirida faolligi ortadi va lipidlarga ta ’sir 
qilib m onoglitserid va yog kislotalarigacha parchalaydi. Preteolitik 
fe rm e n tla r p ro e n z im
tr ip s in o g e n , x im o tr ip s in o g e n , A va В
prokorboksipeptidazalar
holatida ishlab chiqariladi. 0 ‘n ikki barmoqli 
ichakda ishlab chiqariluvchi 
enterokinaza
ta ’sirida tripsinogen tripsinga 
aylanadi. Keyinchalik tripsin tripsinogen va boshqa propeptidazalarga 
avtokatalitik ta ’sir ko‘rsatadi va ularni faollashtiradi. Tripsin, ximotripsin, 
elastazalar ovqat tarkibidagi oqsillarning ichki peptid b o g ia rig a ta ’sir 
etib, ularni aminokislatalargacha parchalaydi. A va В karboksipeptidazalar 
oqsil va peptidlaming oxirgi S -bogiariga ta ’sir qiladilar.