Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
42 
sələ plandan kənarda ola bildikdə və ya mövzuya daxil edil-
məyən “əlavə” bölmələr görünə bilər. 
2. Bölmə bir yazışma üzrə aparılmalıdır, yəni bölüşdürmə 
onun dəyişdirilməsinə imkan verilmədən bir əsasda aparılma-
lıdır. 
3. Bölmə üzvləri bir-birini istisna etməli, yəni bölmələr-
dən birinə daxil olan material digərinə düşməməlidir. Bu, 
lazımsız təkrarlara səbəb olur. 
4. Bölmə ardıcıl olmalıdır, yəni plan bölmə və yarımböl-
mələrin ciddi tabeliyinə riayət etməlidir (35, s. 88). 
Bölmə, bölmə və mövzu, bölmə və yarımbölmə arasında 
məntiqi əlaqənin pozulması fikirlərin hadisələrin obyektiv ge-
dişatına uyğunluğunun pozulmasına gətirib çıxarır. 
Son zamanlar mühazirəçilər mühazirəçinin sinifdə işini 
asanlaşdıracaq tezis planı qurmağa getdikcə daha çox müraciət 
edirlər. Tezis planı yalnız ifadələri (əsas müddəaları) deyil, 
həm də onların hər biri üçün məntiqi sübutlar sistemini ehtiva 
edən müfəssəl plandır; ifadələr və onların məntiqi əlaqəsi. 
Adi planın ədəbiyyatla işləmə mərhələsindən əvvəl, tezis 
planının isə ondan sonra tərtib edilməsi vacibdir. 
Mühazirə planı sistematik olaraq nəzərdən keçirilir, ye-
nilənir və bəzən mühazirə sinifdə “içəriləndən” sonra yenidən 
qurulur. 
Mühazirəçinin gələcək nitqin mətni üzərində işində 
düzgün tərtib edilmiş plan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müha-
zirənin planı mövzunun başlığının sadə təkrarı deyil, məzmu-
nunun əsaslarının tam açıqlanmasıdır. Bu, materialı məntiqi ar-
dıcıllıqla yaymağa imkan verir, onu seçməyə kömək edir. Mü-
hazirə ciddi şəkildə tənzimləndiyindən plan, onsuz edə 

---

Taleh Xəlilov, Natiq Məlikov. Ali məktəblərdə mühazirə və seminar məşğələlərinin
təşkili və keçirilməsi yolları 
43 
bilməyən materialı tərk edərək, ikinci dərəcəli hər şeyi “rədd 
edəcək” vasitə olacaq (37, s. 120-121). 
Planın mobil olması çox vacibdir və mühazirəçinin mü-
hazirə qaydalarından asılı olaraq bir və ya iki bölməni silə və 
ya əksinə, onları mühazirədə bəhs edilən məsələlərin daha 
ətraflı tərifinə əlavə edə bilər. Mövzunun açılması üçün planda 
yazılan məsələlərin vacib və zəruri olması vacibdir. Dörddən 
çox sual varsa, demək olar ki, həmişə müəllifin materiala sahib 
olmadığını, əsas fikri təxmin etmədiyini göstərir. Yaxşı düşü-
nülmüş planda bütün suallar ümumi fikrin əsas məqsədinə 
xidmət edir. 
Mühazirəçinin kürsüyə özü ilə aparacağı plan, “özü üçün 
plan” – mühazirənin bir növ “ssenarisi” kimidir: o, materialın 
təqdim edilməsi məntiqini və əks etdirmə məntiqini müəyyən 
edir; mühazirəçinin bu və ya digər problemin həllinə sərf 
edəcəyi vaxt, mühazirə bölməsi, dinləyicilərin suallarına ca-
vablar qeyd olunur. Bu plan mühazirədə əyani vəsaitlərdən isti-
fadənin vaxtı, yeri və qaydasını göstərir. Mühazirəçinin me-
todik qəbullarını da qeyd etmək, bəzi misallar, faktlar, rəqəm-
lər, sitatlar, mövzunun ən dolğun şəkildə təqdim olunduğu 3-4 
çap əsərinin adını qeyd etmək olar. Bu plan adətən nitqin 
əvvəlində onlara çatdırılan “tələbələr üçün plan”dan çox fərq-
lidir ki, mühazirənin məzmunu, məntiqi haqqında daha konkret 
fikir əldə etsinlər. onun konstruksiyası, mühazirəçinin fikirlə-
rini daha yaxşı qavrayır. 
Mövzu üzrə çıxış bir dəfə planlaşdırılırsa, mühazirəçi 
müfəssəl müfəssəl “özü üçün plan” tərtib etməklə və ya nitqin 
tezisini, yəni problemin mahiyyətini açan qısa ifadələri yaz-
maqla məhdudlaşır. Tezislər mühazirə planının hər bir bəndini 

---