Fizika,2 qism 20

 Bà’zi elåmåntàr zàrràlàr và yångil yadrîlàrning màssàlàri và

tinchlikdàgi enårgiyalàri

Zàrrà

             Ìàssà

                Enårgiya

m

0

, kg

m

0

, (à.m.b)

E

0

,  J

E

0

, ÌeV

Elåktrîn

9,11 · 10

-31

0,00055

8,16 · 10

-14

0,511

Nåytràl måzîn

2,41 · 10

-28

0,14526

–

135

Prîtîn

1,67 · 10

-27

1,00728

1,50 · 10

-10

938

Nåytrîn

1,68 · 10

-27

1,00867

1,51 · 10

-10

939

Dåytîn

3,35 · 10

-27

2,01355

3,00 · 10

-10

1876

a- zàrrà

6,4 · 10

-27

4,00149

5,96 · 10

-10

3733

9- jàdvàl

Nåytràl àtîmlàrning màssàsi

Elåmånt

Òàrtib ràqàmi

Izîtîpi

Ìàssà (à.m.b.)

(unsur)

Nåytrîn

0

n

1,00867

Vîdîrîd

1

1

H

1,00783

2

H

2,01410

3

H

3,01605

Gåliy

2

3

Hå

3,01603

4

Hå

4,00260

Litiy

6

Li

6,01513

7

Li

7,01601

Bårilliy

3

7

Be

7,01693

---

203

9

Be

9,01219

10

Be

10,01354

Bîr

5

9

B

9,01333

10

B

10,01294

11

B

11,00931

Uglårîd

6

10

C

10,00168

12

C

12,00000

14

C

14,00324

Àzît

7

13

N

13,00574

14

N

14,00307

15

N

15,00011

Êislîrîd

8

16

O

15,99491

17

O

16,99913

18

O

17,99916

Ftîr

9

19

F

18,99840

Nàtriy

11

22

Na

21,99444

23

Na

22,98997

Ìàgniy

12

23

Mg

22,99414

Àluminiy

13

30

Al

29,99817

Êråmniy

14

31

Si

30,97535

Fîsfîr

15

31

P

30,97376

Êàliy

19

41

K

40,96184

Êàlsiy

20

44

Ca

43,95549

Qo‘rg‘îshin

82

206

Pb

205,97446

Pîlîniy

84

210

Po

209,98297

---

204

Ì U N D À R I J À

So‘zboshi ............................................................................................. 3

OPTIKA

I bob. Optika elementlari

1- §. Yorug‘lik haqidagi ta’limotning rivojlanishi.

Yorug‘likning elektromagnit nazariyasi haqida tushuncha ...........4

2- §. Yorug‘likning tarqalish tezligi ...................................................7

3- §. Yorug‘likning xarakteristikalari. Fotometriya elementlari ........... 10

4- §. Yorug‘likning qaytish va sinish qonunlari. To‘la qaytish ............ 13

5- §. Optik asboblar va ularning ishlash prinsiði. Mikroskop.

Tleskop ................................................................................... 16

6- §. Yorug‘likning to‘lqin nazariyasi. Gyuygens prinsiði ................. 20

7- §. Yorug‘lik interferensiyasi va uning qo‘llanilishi......................... 22

8- §. Yorug‘lik difraksiyasi. Gyuygens—Frenel prinsiði ..................... 26

9- §. Difraksion panjara. Difraksiyadan foydalanish .......................... 30

10- §. Yorug‘likning qutblanishi. Qutblagichlar .................................. 33

11- §. Yorug‘lik dispersiyasi ............................................................... 39

12- §. Nurlanish va yutilish spektrlari. Spektral analiz.

Spektraskop ............................................................................ 43

13- §. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi ............................................ 46

14- §. Rentgen nurlari va ularning tatbiqi ........................................... 49

Masala yechish namunalari ..................................................... 51

Mustaqil yechish uchun masalalar .......................................... 54

Test savollari ........................................................................... 55

Bobning asosiy xulosalari ........................................................ 55

II bob. Nisbiylik nazariyasi elementlari

15- §. Nisbiylik nazariyasi asoslari ..................................................... 57

16- §. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi  postulatlari ....................... 60

17- §. Lorens almashtirishlari va ularning natijalari ............................ 62

18- §. Tezliklarni qo‘shishning relativistik formulasi .......................... 67

---

205

19- §. Relativistik massa. Massa va energiyaning bog‘lanish qonuni ...... 68

Masala yechish namunalari ..................................................... 71

Mustaqil yechish uchun masalalar .......................................... 72

Test savollari ........................................................................... 73

Bobning asosiy xulosalari ........................................................ 74

FIZIKASI_ASOSLARI___III_bob._Kvant_optikasi_elementlari'>KVANT FIZIKASI ASOSLARI

III bob. Kvant optikasi elementlari

20- §. Kvant fizikasining paydo bo‘lishi. Issiqlikdan nurlanish

qonunlari ................................................................................ 76

21- §. Plank giðotezasi. Yorug‘lik kvanti ............................................. 80

22- §. Fotoeffekt hodisasi .................................................................. 83

23- §. Fotoeffektning qo‘llanilishi ..................................................... 90

24- §. Yorug‘likning korpuskular-to‘lqin dualizmi ............................. 93

25- §. Gelioenergetika. O‘zbekistonda quyosh energetikasidan

foydalanish va uning  istiqbollari .............................................. 94

Masala yechish namunalari ..................................................... 97

Mustaqil yechish uchun masalalar .......................................... 99

Test savollari ........................................................................... 99

Bobning asosiy xulosalari ...................................................... 100

IV bob. Atom va atom yadrosi

26- §. Atomning modellari.  Atom tuzilishiga oid   Rezerford

tajribasi ................................................................................. 102

27- §. Vodorod atomining spektri .................................................... 105

28- §. Borning kvant postulatlari ..................................................... 110

29- §. Lui de Broyl gi potezasi.  Zarralarning to‘lqin xossalari ........... 118

30- §. Kvant mexanikasi elementlari ............................................... 122

31- §. Yorug‘likning kvant generatorlari va ularning qo‘llanilishi ...... 126

32- §. Golografiya haqida tushuncha ................................................. 131

33- §. Atom yadrosining tuzilishi. Izotoplar ...................................... 135

34- §. Yadroning bog‘lanish energiyasi ............................................ 137

35- §. Tabiiy radioaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni ................ 140

36- §. Alfa, beta va gamma-nurlanishlar ........................................... 144

37- §. Yadro reaksiyalari. Radioaktiv aylanishlar ............................. 148

38- §. Elementar zarralar. Elementar zarralarning asosiy xossalari

va ularni klassifikatsiyalash..................................................... 152

---

206

39- §. Elementar zarralarni kuzatish va qayd qilish usullari ............. 160

Masala yechish namunalari ................................................... 163

Mustaqil yechish uchun masalalar ........................................ 165

Test savollari ......................................................................... 166

Bobning asosiy xulosalari ...................................................... 167

V bob. Yadro energetikasi

40- §. Og‘ir yadrolarning bo‘linishi. Uzluksiz zanjir

reaksiyasi .............................................................................. 170

41- §. Yadro reaktori. Zanjir reaksiyasini boshqarish ....................... 173

42- §. Atom energetikasi va undan tinchlik maqsadida

foydalanish ........................................................................... 178

43- §. Termoyadro reaksiyalari ........................................................ 179

44- §. Quyosh va yulduzlar. Quyosh va yulduzlar energiyasi ............. 181

45- §. Radioaktiv nurlanishning biologik ta’sirlari ........................... 184

46- §. O‘zbekistonda yadro fizikasi sohasida olib borilayotgan

tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo‘jaligida

foydalanish ........................................................................... 187

Test savollari ......................................................................... 189

Bobning asosiy xulosalari ...................................................... 190

Olamning zamonaviy fizik manzarasi .................................... 191

Fizika va fan-texnika taraqqiyoti .............................................. 196

Ilova ..................................................................................... 201

---

207

Nashriyot litsenziyasi AI ¹ 161 14.08.2009. Original-maketdàn bîsishgà

ruõsàt etildi 11.09.2013. Bichimi 60´90

1

/

16

. Êågli 11 shpînli. Òàyms gàrn. Îfsåt

bîsmà usulidà bîsildi. Ofset qog‘ozi. Shàrtli b.t. 13,0. Hisob-nashriyot t. 11,5.

Adadi 5630 nusõà. Buyurtmà ¹

Original-maket O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining «O‘qituvchi»

nàshriyot-matbaa ijodiy uyida tayyorlandi. Òîshkånt-129, Nàvîiy ko‘chàsi,

30// Toshkent,  Yunusobod  dahasi,  Yangishahar  ko‘chasi,  1- uy.

Shàrtnîmà ¹07-95-13.

ABDUQAHHOR  GADOYEVICH  G‘ANIYEV,

ABDURASHID  KARIMOVICH  AVLIYOQULOV,

GULNORA  ASHUROVNA  ALMARDONOVA

FIZIKA

II  q i s m

Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari

uchun darslik

11- n a s h r i

«O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi

Toshkent–2013

Muharrirlar:  N. G‘oipov, O‘.Husanov, M.Po‘latov

Rasmlar  muharriri    Sh.Xo‘jayev

Tex. muharrir T. Greshnikova

Musahhih  M.Ibrohimova

Kompyuterda sahifalovchi  N. Ahmedova

---

   G‘aniyev A.G‘.

    Fizika:  Akademik  litsey  va  kasb-hunar  kollejlari  uchun

darslik/ A.G‘. G‘aniyev, A.K. Avliyoqulov, G.A. Almardonova

[A.G. G‘aniyev tahriri ostida.] O‘zR Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim  vazirligi,  O‘rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  mar-

kazi. — 10-nashr.—T.:  «O‘qituvchi» NMIU, 2012. – Q.II.—

208 b.

   I. Avliyoqulov A.K. II. Almardonova G.A.

    ISBN  978-9943-02-682-7

UO‘Ê 53 (075)

KBÊ 22.3ya722

22.3

G‘ 21

---