Biolog 10 indd

Hayvonlarda jinsiy xromosomalarning o‘zaro nisbati
Organizm-
lar
Geteroga-
metali jins
Sperma-
tozoid
Tuxum 
hujayra
Zigotalar
Odam, 
drozofi la va 
boshqalar
Erkak
X va Y
X va X
Qandala 
(protenor)
Urg‘ochi
X va X
X va O
Chigirtka
Erkak
X va O
X va X
Qushlar, 
kapalaklar
Urg‘ochi
Z va Z
Z va W
Meyoz  jarayonida  geterogametali  individlar  bir  xil  miqdorda  X  va  Y 
xromosomali  gametalar  hosil  qiladi.  Shu  sababli,  jinsiy  ko‘payishdan  keyin 
hosil bo‘lgan erkak va urg‘ochi individlar soni teng bo‘ladi. Masalan, erkaklari 
geterogametali  bo‘lgan  organizmlar  (drozofi la)da  jinsning  irsiylanishi 
48-rasmda berilgan. 
Ba’zi organizmlarda geterogametalilik 
bir  jinsiy  xromosomani  yo‘qolishi  bilan 
aloqador.  Shunga  ko‘ra  gomogametali 
organizm  XX,  geterogametali  organizm 
XO  bo‘ladi.  Qandalalar  va  ninachilarning 
urg‘ochi  organizmda  XX,  erkagida  XO, 
kuyakapalagida esa aksincha urg‘ochilarida 
XO,  erkaklarida  XX  jinsiy  xromosomalar 
mavjud.  Shunga  ko‘ra  qandala  erkagida 
13 ta xro mosoma, urg‘ochisida 14 ta xro-
mo  soma  bo‘ladi.  Undan  12  tasi  autosoma 
xromo soma lari hisoblanadi.
48-rasm. Drozofi la meva pashshasi da 
jinsning irsiylanishi.

---

94
95
Erkaklari gomogametali bo‘lgan orga-
nizmlar  (qushlar)da  jinsning  irsiyla nishi 
49-rasmda berilgan. 
Jinsni  aniqlashni  progam,  epigam, 
singam  tiplari  mavjud.  Jinsni  aniq lash-
ning  progam  tipida  jins  urug‘lan guncha 
ma’lum bo‘ladi. Masalan, ko lovratkalarda 
sitoplazmaga boy tuxum hujayradan urg‘o-
chi,  sitop lazmasi  kam  tuxum  hujayradan 
erkak organizm rivoj lanadi.
Jinsni aniqlashning epigam tipida jins 
tashqi  muhitga  bog‘liq  bo‘ladi.  Masalan, 
ayrim  halqali  chuvalchanglarning  ota-
langan  tuxum  hujayrasi  mustaqil  hayot 
kechirsa  urg‘ochi,  parazitlik  qilib  hayot 
kechirsa erkak organizm rivojlanadi. Jinsni 
aniqlashning  singam  tipi  keng  tarqalgan 
bo‘lib, jins urug‘lanish vaqtida ma’lum bo‘ladi.