Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot

 
16. ASIMMETRIK AXBOROTLAR BOZORLARI 
16.1. Raqobatbardosh bozorlarning muvaffaqiyatsizligi 
Mikroiqtisodiy adabiyotlarda bozorlarning tabiati va faoliyati tavsifida ikkita 
tushuncha mavjud 
Birinchi kontseptsiya tarafdorlari raqobatbardosh bozorlar bozor iqtisodiyoti 
sharoitida faoliyat ko‘rsatadi, faqat iqtisodiy samaradorlikni oshirishni ta'minlash 
uchun raqobatga zarur shart-sharoitlarni yaratib berishlari kerak, bu esa ishlab 

---

351 
chiqarish resurslarini iqtisodiy agentlar o'rtasida eng maqbul taqsimlash imkonini 
beradi,deb ta‘kidlaydilar. 
Ikkinchi kontseptsiya tarafdorlari bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin raqobat 
uchun shart-sharoitlar yo‘qligi va shusababli raqobatbardosh bozorlar mavjud 
emasligi natijasida bozorlar samarasiz ishlaydi, o'z navbatida iqtisodiyotning 
samaradorligini pasaytiradi. 
Xorijiy iqtisodiy fanlarda raqobatbardosh bozor tushunchasi hanuzgacha 
ustunlik qilmoqda. Biroq, raqobatsiz bozorlar konsepsiyasi tobora ommalashib 
bormoqda. 
Raqobat 
bozorlarining 
xorijiy 
mikroiqtisodiy 
adabiyotlarda 
muvaffaqiyatsizlikka uchrashi quyidagi omillar bilan izohlanadi: 
1. Resurslarni ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchisi tomonidan bozor 
hukumronligining mavjudligi. Bozor hukumronligi ba'zi tovarlar mo'l-ko'l, 
boshqalari esa yetishmovchilik bilan chiqarilishiga olib keladi. Bozor 
hukumronligiga ega bo'lgan ishlab chiqaruvchilarning o'z faoliyatlaridagi narxlari 
xaridorlarning o'z faoliyatlarida foydalanadigan narxlaridan farq qiladi, natijada 
bozor to'lovga qodir emas va o'z faoliyatini to'xtatadi. Shunga o'xshash holat
bozorlarda bozor hokimiyati sharoitida yuzaga keladi. Aytaylik, ishchilar 
poyabzalni ishlab chiqarishdagi mehnatga talabda bozor hukumronligiga ega. 
Bunday holda, poyabzal sanoatiga yuqori ish haqi evaziga kam ishchi kuchi,lekin 
masalan, oziq-ovqat sanoati - kam ish haqi evaziga juda ko'p ishchi kuchi taklif 
etiladi. Natijada investitsiyalar samarasiz bo'ladi, chunki samaradorlik tovarlarni 
chiqarishda texnologik almashtirishning bir xil normalarini nazarda tutadi; 
2. Bozor narxlari yoki mahsulot sifati to'g'risida to'liq yoki noaniq 
ma'lumotlarning mavjudligi. Bunday holda, bozor tizimi maqbul ishlamaydi, 
chunki ishonchli ma'lumotlarsiz ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'z 
qarorlarida xato qilishadi. Ma'lumot etishmasligi ishlab chiqaruvchilarni ba'zi 
tovarlarni mo'l-ko'l miqdorda, boshqalari esa juda kam ishlab chiqarishga 
undaydi.Shunga o'xshash holat xaridorlarda ham kuzatiladi. Ba'zi bir xaridorlar 
kerakli va foyda keltiradigan tovarlarni sotib olishmaydi, boshqalari esa ular uchun 

---

352 
foydali bo'lmagan yoki hatto zarar keltiradigan tovarlarni sotib oladilar. Ushbu 
mahsulotlar bozorida fiyasko paydo bo'lishi mumkin; 
3. Tashqi ta'sirlarning mavjudligi. Narxlar ishlab chiqaruvchilarga ham, 
iste'molchilarga ham ma'lumot berganda samarali bo'ladi.Ko'pincha narxlar ishlab 
chiqaruvchilar yoki iste'molchilarning harakatlarini aks ettirmaydi, bu esa 
bozorning beqarorligiga olib keladi. Tashqi ta'sirlar ishlab chiqarish yoki iste'mol 
bilan bog'liq bo'lgan u yoki bu faoliyat boshqa faoliyatga bilvosita ta'sir qilganda 
shakllanadi, lekin to'g'ridan-to'g'ri bozor narxlarida aks etmaydi. Aytaylik, neftni 
qayta ishlash zavodi daryoga neft oqizib yubordi, natijada u yerda cho'milish va 
baliq tutib bo'lmaydi. Bu tashqi ta'sir. Agar ushbu tashqi ta'sir butun sohaga 
tegishli bo'lsa, neftni qayta ishlash zavodi mahsulotlarining narxi ishlab chiqarish 
xarajatlari, ifloslanish bilan bog'liq xarajatlarni hisobga olish shartlariga nisbatan 
past bo'ladi; 
4. Bozorlar ko'plab iste'molchilar uchun foydali bo'lgan ijtmoiy mahsulotlarni, 
garchi ular juda kam ishlab chiqarish xarajatlari evaziga sotilishi va jamiyat uchun 
katta ahamiyatga ega bo'lishiga qaramay taklif qila olmaydi.