‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Birinchi bosqichda 
K.Rodbertus ijtimoiy 
(milliy) mahsulotni ish haqi va rentaga bo'linishini ko‘rib chiqadi. 
Ikkinchi bosqichda 
u rentani kapital va yer rentasiga bo‘lishga o‘tadi. 
Vanihoyat, 
uchinchi bosqichda 
K.Rodbertus barcha foyda va yer renta- 
sining kapitalist va yer egalari o‘rtasidagi taqsimotini ko‘rib chiqadi. 
K.Rodbertus ijodiy faoUyatining so‘nggi yillari qiymatning mehnat 
nazariyasidan uzoqlashib, mayda ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga 
mos tushuvchi jamiyatni qayta qurish loyihalarini e’lon qilish bilan 
bog‘liq bo‘ladi. Kapitalizmni Rodbertuschasiga isloh qilishni sinfiy 
kurashsiz, evolyutsion yo‘l bilan amalga oshirishni ko‘zda tutar edi. 
Bu yo‘l keyingi islohotchilik yo‘nalishidagi nazariy maktab tomonidan 
qo‘llaniladi. Bu olimning asarlari rus tilida to‘la chop etilgan: К.Родбертус 
«Экономические сочинения» М., ОГИЗ. Сое Экгиз. Л.,1936. cip.436.
Qisqacha xulosalar
Mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyotchilari tomonidan Kapi- 
talizmning chuqur o'rganilishi iqtisodiy ta’limotlar tarixida bu mak- 
tabning munosib o'rnini belgilab berdi. S.Sismondi va uning g‘oyalari 
sanoat inqilobi, kapitalizmning nihoyatda tez sur’atlarda rivojlanish 
davrida birinchilardan bo‘lib, shu jamiyatni iqtisodiy negizini va ijtimoiy 
tuzumini tanqid qilishda o‘z aksini topdi. Bu tanqid mayda ishlab 
chiqaruvchilar manfaatlariga mos ravishda oshirilib, kapitalizmning 
inqirozlar asosida notekis rivojlanishini ko‘rsatib berdi. Siyosiy iqtisod 
inson baxt-saodati uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy rivojlanishni o‘rgan- 
adigan fan deb yuritildi. S.Sismondi asarlarida asosiy e’tibor mehnat- 
kashlar, ayniqsa, ishchilar sinfining ayanchli bir taqdiriga samimiy 
hamdardlik bildirishga qaratilgan.
Shuningdek, iqtisodiy kategoriyalami ilmiy tahlil qilishda klassik 
maktabdan, ayniqsa, A.Smit qarashlaridan nari o£ta olmadi. Olimning 
ishlab chiqarish bilan iste’mol o'rtasidagi qarama-qarshilikni ko‘ra 
bilganligi katta xizmati bo‘lsa, mashinalashgan ishlab chiqarishning ijo- 
biy xususiyatlarini to‘g‘ri baholamaganligi uning jiddiy kamchiligi edi.
P.J. Prudonning mayda ishlab chiqarish sotsializmi Fransiyada va 
G ‘arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlarida keng yoyildi. Prudon

---

qarashlarida ham ikkiyoqlamalik va fikrlar qorishmasini uchratishimiz 
mumkin. Shunday bo‘Isa ham, prudonizm g‘oyalaridagi kapitalizmni 
isloh qilish to‘g‘risidagi fikrlardan hozir ham sotsial islohotchilikning 
ayrim ko'rinishlarida keng foydalanilmoqda. Prudon kapitalistik tovar 
ishlab chiqarishdagi qarama-qarshilikni shu tovarlami pulga 
aylantirish yo‘U bilan bartaraf etish mumkin deb hisoblaydi. U pul­
ning mohiyatini to‘g‘ri tushunmay, hamma aybni ayirboshlashdagi 
nohaqlikdan deb biladi.
Shunday qilib, u tovar-pul munosabatlarini pul, kapital va foizsiz 
saqlash kerakligini taklif qildi. Barcha kamchiliklardan qat’i nazar, 
Prudon kapitalistik taraqqiyotdan orqaga qaytish mumkin emasligini 
tushundi, lekin mayda xususiy mulkchilikni saqlab qolish tarafdori 
bo‘ldi. K.Rodbertus ham o‘z asarlari bilan nemis mayda buijua nazariya­
siga katta hissa qo‘shdi. U kapitalistlardan ishchilar sinfiga ishlab chiqarish 
mahsuldorligi oshganligi hisobidan ma’lum hissa berishlarini talab qildi.
K.Rodbertus qiymatning mehnat nazariyasida, qo‘shimcha qiymat, 
yer rentasi nazariyalarida katta ijobiy natijalarga erishdi. Olimning 
yaratgan asarlari zamondoshlari, jumladan, marksistik iqtisodiy 
ta’Iimot asoschilari tomonidan ijtimoiy fanlar rivojiga qo‘shilgan katta 
hissa deb yuqori baholandi.