3-mavzu. Jahon dinlari: buddizm va xristianlik reja

 
boshqa jahon dinlari
 
kabi mutlaq, abadiy, o‘zgarmas karomatni, bilimni, 
benihoya qudratning egasi bo‘lgan yakka xudo haqidagi g‘oyani asoslaydi. U
 
uch ko‘rinishdagi 
yakka xudoni o‘zida mujassamlashtirganlik aqidasini yaratgan. Uch xil ko‘rinishdagi xudo 
haqidagi ta’limotga binoan, xudoning ichki haeti sababi o‘z-o‘zidan mavjud bo‘lgan uchlikdagi 
uch asos yoki "muqaddas uchlik" bo‘lgan - ota-xudo, o‘g‘il-xudo va muqaddas ruhning o‘zaro 
munosabatidir. O‘g‘il Iso bayon qilingan tarjimai holiga ko‘ra ota-xudodan, muqaddas ruh ham 
ota-xudodan yaratilgan (pravoslav yo‘naliShi ta’limoti), (katolitsizmda esa ota-xudo va o‘g‘il-
xudo ham xudodan tug‘ilgan). 
Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki mohiyati - odam mohiyati, xudo mohiyati 
haqida, "Gunohni yuvish", ya’ni Isoning o‘zini ixtiyoriy tarzda kurbon qilishi" haqidagi ta’limot 
bilan mustahkamlangan. Xristianlik muqaddas ruh - ota xudo, bola xudo va muqaddas ruh - uch 
yuzli xudo to‘g‘risidagi ta’limoti, targ‘iboti, tashkilotchiligi, jannat va do‘zax, oxirat ya’ni 
dunyoning oxiri borligi, Isoning qayta tirilishi haqidagi va boshqa qoidalarni o‘z ichiga oladi. 
Xristianlik davlat dini
 
deb e’lon qilingandan so‘ng, 325-yilda imperator Konstantin 
boShchiligida Nikey shahrida xristianlarning birinchi jahon yig‘ilishi bo‘lgan. Yig‘ilish xristian 
dinining qonun-qoidalarini ishlab chiqqan va xudoni uch shaxsning ota xudo, o‘g‘il xudo rux xudo, 
birlikda ifodalaiishidir deb uqtirgan. 381 yili xristianlarning Konstantinopolda bo‘lib o‘tgan 
ikkinchi jahon yig‘ilishida cho‘qinish va tirilish haqidagi yangi aqida qabul qilingan. 
Ota xudo tabiat, odam va farishtalarni yaratgan, deb hisoblanadi. Iso o‘g‘il xudo 
hisoblangan. Xudoning gavdalanishi aqidasiga ko‘ra, Iso xudoligicha qolgan holda Mariya ismli 
qizdan tug‘ilgan. Butga parchalangan xudo Iso tortgan azoblari va o‘limi bilan o‘zini odamlarning 
gunoxlari uchun ota xudoga qurbon qilgan va shu bilan gunohini yuvgan. Ushbu aqidaga ko‘ra, 
Iso odamzodga gunoxlardan xalos bo‘lish yo‘lini ko‘rsatib bergan. Isoning tirilishi aqidasi 
kelgusida hamma odamlar tirilishining garovi, deb e’lon qilingan. U tirilgandan so‘ng osmonga - 
ota xudo huzuriga chiqqanligi, ya’ni osmonga chiqib tushishi (islomda me’roj) aqidasi bu 
dunyodagi xayot oxiratidagi mangulikka nisbatan hech narsaga arzimaydi, deb uqtiradi.
Xristianlikda iymon kalimasi "yagona, muqaddas sobor va opostol cherkovi"ga ishonishni, 
cho‘qintirish zarurligini tan olnshni, qiyomatda o‘liklarniig tirilishiga, shundan so‘ng savob 
egalariga mangu rohat-farog‘at ko‘rish, gunohkorlarga doimiy azob-ukubat tortish davri kelishiga 
ishonishni buyuradi. 
Diniy g‘oyalar tarkib topishi bilan bir qatorda xristian ibodat marosimlari ham shakllanib 
borgan. Xristian marosimchiligining eng muhim elementlari sirli ibodat (tainstvolar) deb 
yuritiladi. Bular qatoriga cho‘qintirish (suvga sho‘ng‘itib olish), miropomazanie (cho‘qintirilgan 

---

kimsaga xushbo‘y katron-miropa surtilgach, "muqaddas ruh" ning huzur-halovati unga o‘tishi); 
evxaristiya yoki prichishenie (non va vinoni Isoning tanasi va qoni deb tasavvur etgan holda 
iste’mol qilish), tavba qilish (dindorning ruhoniy vositasida xudodan kechirim so‘rashi va o‘z 
gunohlarini unga aytib berishi), nikoh, ruhoniylikka fotiha berish, soborlashtirish, ya’ni bemorni 
muqaddaslashtirilgan zaytun moyi - elega bo‘yash kabilar kiradi. 
Xristianlikning bosh ibodati liturgiya (obednya, msssa) bo‘lib, u har xil afsungarliklar, 
muzika chalish, ashula aytish, "muqaddas" yozuvlarni o‘qish, qad bukib ta’zim bajo keltirish, 
sham va chiroqlarni yondirish, xushbo‘y narsalarni chekish bilan qo‘shib olib boriladigan diniy 
amallardan iborat. 
"Muqaddas uchlik" ning har biri, orqali Bibi Maryamni ulug‘lash "xudoga xush kelgan 
avliyolarga", xudo yarlaqaganlarga sig‘inish vujudga kelgan. Xristianlikda butga cho‘qinish ham 
muhim o‘rin egallaydi. Unda pasxa (Isoning tirilishi), tariqa (yoki pyatidesatnitsa), rojdestvo 
(Isoning tug‘ilishi) va boshqa bayramlarga katta o‘rin berilgan. 
Xristianlikdagi yo‘nalishlar. Xristianlikning shakllanib turli mamlakatlarga yoyilishi, 
ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy, manaviy siljishlarga ham duch kela 
boshlagan. Boshqa jaxon dinlari kabi unda ham turli yo‘nalishlar, mazhablar, sektalarga bo‘linish 
jarayoni sodir bo‘lgan. 
Eng birinchi ajralish xristianlikda IV-V asrlarda ro‘y bergan, ya’ni Iso masihni
1
talqin 
qilishda farklanadigan ikkita diniy-aqidaviy yo‘nalishlar - monofizitlar va nestorianlar yuzaga 
kelgan. 
Ko‘pchilik xristian ilohiyotchilari Iso masihni ham xudo, ham odam mohiyatiga ega deb 
bilsa, Konstantinopol arximandrati Evtaxiya ta’limotining tarafdorlari bo‘lgan monofizitlar u 
faqatgina xudo mohiyatining birligidan iborat deb hisoblaganlar. Kostantinopol patriarxi Nestor 
qarashlari tarafdori bo‘lgan nestorianlar esa u xudo insonlar hayoti kabi yashashi uchun vujudga 
kelgan odamdir, deb targ‘ib qildilar. 
Efes soborida (431 yil) iestorianchilikka bid’at deb karalib, uning tarafdorlarini ta’qib qilish 
boshlangan. Natijada ommaviy harakatlar boshlashlariga sabab bo‘lgan. 
Hozirgi kunda monofizitlikka Yaqin Sharqdagi Yakobitchilar, Janubiy Hindiston
 
va 
Efiopiya xristian aholisining 96 foizi amal qiladi. 
471 yildan e’tiboran yuqorida qayd etilgan cherkovlar qadimgi Sharq cherkovlari deb atala 
boshlangam. Nestorianlar, eng avval, Ossuriylar orasida tarqalgai. Bularning diniy jamoalari 
xozirda ham Suriyada, Irokda, Eronda va Hindistonda bor. 
1054 yilga kelib xristianlikning pravoslav va katolik cherkoviga bo‘linishi rasman tan 
olingan. Bu bo‘linish Rim imperiyasining Sharqiy va g‘arbiy qismlari orasidagi feodal 
munosabatlarning tafovutlarini o‘zida aks ettirgan. Rim papasi bilan Konstatinopol patriarxi 
o‘rtasidagi barcha xristian cherkovlari ustidan yakka hokimlik o‘rnatish uchun shiddatli kurashlar 
bo‘lgan. Xristianlikning aloxida va mustaqil g‘arbiy tarmog‘i Rim katolik cherkovi, ya’ni umumiy, 
jahon Rim cherkovi deb atala boshlagan. Dunyoviy hokimiyatga tobe bo‘lgan Sharqiy xristianlik 
grek-kefilik (grekcha - butun dunyo) yoki izchil, sobitqadam (ortodoksal) xristianlik deb atala 
boshlangan. Pravoslavie va katolitsizm erlarida umumiylik ham, bir-biridan farklanadigan jihatlari 
ham bor. 
XVI asrdagi reformatsiya jarayonida feodalizm va kapitalizmga karshi keng quloch yozgan 
harakatlar Evropadagi burjua revolyusiyalarining eig birinchi ifodalari edi. Katolitsizmdan bir 
necha Evropa cherkovlari ajralib chiqishi patijasida xristiailikda protestantlik harakatlari vujudga 
kelgan. Buning doirasida lyuteranlik, anabaptizm, anglikanlik va kalninizm cherkovlari 
shakllangan. Har bir chsrkovning asosiy marosimlari jihatidan o‘zlariga xos bo‘lgan tomonlarga 
ega bo‘lishi bilan bir qatorda, bular ham o‘z navbatida bir necha yo‘nalishlar, mazhablar va 
oqimlarga bo‘lindi. 
1
Исо номига қўшилган «Масих» сўзи қадимий яҳудий тили – ивритдаги мешиах сўзидан олинган бўлиб, 
«силанган» ёки «сийланган» маъноларини билдиради.

---

Hozirgi zamon xristianligida turli yo‘nalish va oqimlar orasidagi kelishmovchiliklarning 
kamaytirilishi bugungi kun uchun xosdir. Bunga 1948 yilda tashkil topgan Jahon cherkovlari 
kengashining faoliyatlari va ekumenik xristianlar ko‘maklashmoqda. 
Katolitsizm - bu xristianlikda eng ko‘p tarkalgan yo‘nalishdir. U Evropa, Osiyo, Afrika va 
Lotin Amerikasi mamlakatlarida tarqalgan bo‘lib, muxlislari taxminan 800 mln. kishini tashkil 
qiladi. 
Katolitsizm ta’limotida jannat va do‘zax oralig‘idagi dunyo, gunohkorlarning ruhi, joni 
haqidagi, Iso masihni benihoya xurmatlash, uning tanasi va jonimi ko‘klarga ko‘tarish sohalaridagi 
diniy aqidalar mavjud. 
Katolitsizmda Bibliyani sharhlash huquqi faqatgina ruhoniylarga bsriladi, chunki ular 
uylanmaslik haqidagi diniy talabga amal qiladilar. Diniy ibodatlar dabdabali va sahnalashtirilgap 
ko‘rinishga ega bo‘lib diniy o‘qish, duo, iltijolar lotin tilida olib boriladi. Pravoslaviedagi kabi 
katolitsizmda ham farishta, ilohiy kuch, chirimaydigan marhum jasadlarga sig‘inish odatlari 
saklanib qolgan. 
Katolitsizm boshqa yo‘nalishlardan farqli o‘laroq markazlashgan tizimga ega. Vatikan ana 
shunday markaz sifatida (maydoni 44 gektar) 1924 yildan boshlab Papa Piy XI ning Mussolini 
hukumati bilan tuzgan bitimiga muvofiq mustaqil teokratik davlat hisoblanadi. Rim Papasi
 
cherkovning yakka rahbari bo‘lib, u Iso Masihning erdagi noibi hisoblanadi. 1870 yili e’tiqod va 
axloq masalalarida uning bsnuqsonligi haqidagi aqida qabul qilindi. 1978 yilda sobiq Polsha 
kardinali Korol Voytila 264-Rim papasi etib tayinlandi va u hozirga qadar Ioann Pavel II nomi 
bilan bu vazifani bajarmoqda. 
Son jihatdan unchalik katta bo‘lmagan katolik jamoalari Markaziy Osiyoning ayrim 
hududlarida ham mavjud. Toshkentda 1990 yilda katolik markazi tuzilgan bo‘lib uning qoshida 
jumhuriyatimizning boshqa hududlaridan ro‘yxatdan o‘tgan katolik diniy jamoalari ham o‘z 
faoliyatlarini olib bormoqdalar. 
Pravoslavie Xristianlikning Sharqiy tarmog‘i