Зовурлаштирилган территориянининг сув – туз баланси

1.Тexnikaviy chora-tadbirlar-
asosan sug
,
orish tarmog
,
i uzanidan suvni sizib yuqolishiga 
qarshi qullaniladigan ishlar majmuasi xisoblanib ular orqali kanal uzan tuprog
,
ini suv 
utkazuvchanlik qobiliyati kamaytirilishi yoki maxsus uzidan suvni juda kam suv utkazadigan 
qoplamalar xosil qilinishi kuzda tutiladi..
Kanal uzan tuprog
,
ini suv utkazuvchanlik qobiliyatini kamaytirish tadbirlari:
K
anallarni qundalang va buylama uzanlarini undan suvni sizib utish miqdori (S
i 
)ni 
minimal qiymatga javob beradigan qilib xosil qilish. 
Kanal uzanini shibbalash. Bu uslubda suv isrofi 50-60% ga qamayadi. Uni amalga oshirish 
yullari turlichadir. Тuproq optimal namlikka erishganda (og
,
ir sof tuproqlarda 22-25 %, urta 
sof tuproqlarda 21-23 %, yengil sof tuproqlarda 15-18 %, qumoq tuproqlarda 12-15 %) 
ekskavator xartumiga osilgan og
,
irligi 3-5 t.li yuk (temir beton, plita) 3-5 m balandlikka 
kutarilib bir joyga 3-9 marotabagacha tashlanadi. Zichlangan tuproq qalinligi 40-50 sm 
bulishligi va u 3-5 yil xizmat qilishi mumkinligi Mirzachulda utkazilgan tajribalardangina 
ma’lumdir. 
Kichik kanallarda g
,
altakli matin (kotok)lar xam qullaniladi. 
Davriy ishlaydigan kanallarni uzanini yumshatish. 
Bu usulda davriy ishlaydigan sug
,
orish tarmoqlarini uzani ularga suv berishdan oldin va sungra 
10-15 sm chuqurlikdagi kultivatorlar bilan yumshatilishiga asoslangandir. Bu usulda ushbu 
kanallarda suv isrofgarchiligi 40 %gacha kamayishi kuzatilgan. 
Kolmatash qilish (loyqa chuktirish). 
Bu usul kanal uzanidagi tuproq g
,
ovaklari (yirik zarrachalar orasidagi bushliqlar)ni suvdagi 
loyqa zarrachalari bilan tuldirishga asoslangandir. Suvdagi loyqa zarralarini kanal uzaniga 
chukishi natijasida uzanni sizilish koeffitsiyenti qiymatini keskin kamayib ketishi (20-30 
marotaba) sug
,
orish amaliyotida oldindan ma’lum xam va xozirda xam u ayniqsa Markaziy 
Osiyo loyqa suv manbalaridan (Amudaryo, Sirdaryo,Zarafshon) sug
,
orish tizimlariga suv 
olinganda namoyon bulib turadi. Bu xolat ayniqsa qayta qurilgan Amu-Buxoro va Qoraqum 
kanallarida juda qul kelgan. 

---

Kanal uzanida loyqa chukishini tadqiqoti bu jarayonni amalga oshirish uchun quyidagi ishlarni 
bajarish maqsadga muvofiqligini kursatadi. 
Kolmatatsiya qilinadigan yuza avvalo tekislanib sungra yuza 20-25 sm chuqurlikda 
yumshatiladi, kanalga loyqa suv tuldiriladi. Loyqa chukkach suv chiqarilib kanal uzani normal 
namlikka yetishgach tuproq zichlashtiriladi (g
,
altakli matinni yurgazish, podani kanal uzani 
buyicha xaydash va x.o.) 
Sun’iy loyqa chuktirishdagi tadqiqotlarni kursatishga d/D>0,15- 0,2 (A.N.Patrashev 
tavsiyasi) bulishligi taqozo etiladi, bu yerda D- kolmatatsiya qilinadigan tuproq zarrachasini 
ulchami. d- kolmatatsiya qiladigan (suvdagi loyqa) tuproq zarrachasini ulchami. 
Qumoq tuproqli kolmatatsiya qilinadigan yuzani 1 m
2
ga 5-10 kg gil beriladi. Kolmatatsiya 
qilinadigan kanalni uzunligi 0,1-1 km orasida buladi. Kolmatatsiya davrida kanaldagi suv 
tezligi 0,05-0,20 m/s. kanaldan foydalanish davrida esa undagi suv oqim tezligi 0,6-0,7 m/s 
dan oshmasligi tavsiya etiladi. 
Bentonit gil tuproqlarni qullash. 
Bu tuproqlar tarkibida “mont-morillonit” minerallar mavjud bulib, tuproq namlanganda ular 
juda kuchli darajada shishib uzidan suv utkazmaydigan xususiyat kasb etadi. Markaziy 
Osiyoda katta miqdorda bentonit zaxiralari mavjud (Хorazm,Angren,Buxoro,Dalvarzin va 
x.o.)ligini xisobga olsak, ularni qum va shag
,
alli kanal uzanlarida qullash yaxshi natijalar 
berganligini tajribalar tasdiqlagan. 
Тajribada filtratsiya koeffitsiyenti 20,8 m/kun bulgan qumni 15-17 % bentonit va 85-83 % 
qumdan iborat xosil qilingan 10 sm li ekran aralashmadan sunggi filtratsiya koeffitsiyenti 
0,0017 m/kun bulganligi aniqlangan. 
Gruntni bitumlash. 
Qumoq tuproqni bitum emulsiyasi bilan aralashtirib yoki issiq bitum emulsiyasini tug
,
ridan-
tug
,
ri uzanga berish orqali amalga oshiriladi. 
Birinchi xolatda 50
o
S gacha isitilgan bitum emulsiyasi 16-24 % xajmida qumoq tuproq bilan 
aralashtirilib kanal uzaniga yotqiziladi va zichlanadi. 
Ikkinchi uslubda esa 150
0
Sgacha qizdirilgan bitum emulsiyasi 1m
2
yuzaga 4-9 kg miqdorida 
sepilish orqali amalga oshiriladi. Emulsiya tarkibida bitum 40-50 % bulishi va bitum markasi 
P bulishi kerak. 

---

 Bu tadbir 3-4 yilgacha uz ta’sirini utkazib suv isrofini 2-4 marotabagacha kamaytiradi. 
Gruntlarni tuzlash natijasida gruntning suv utkazuvchanligi keskin kamayadi. Ular 2 xil 
kurinishda- ochiq yuzaga va ximoyalangan yuzaga qizdirilgan osh tuzini yuqori konsentratsiya 
eritmasini sepish orqali (1m
2
ochiq yuzaga 5 kg tuz, ximoyalangan yuzaga 3 kg tuz eritmasi) 
amalga oshiriladi. Bunday yuzalarda utlar usmaydi va 5-8 yil xizmat qilib, unda suv isrofi 2 
marotabaga kamayadi. Ammo karbonatli gruntlar uchun bu uslub qul kelmaydi. 
Gruntlarni silikatlash gruntga suyuq shishani albatta bosim ostida berishga asoslangan. Bu 
xolda natriy kremneftorid,yoki kalsiy xlorid eritmasi bilan silikat kislota ajralib tuproq 
kavakchalarida maxkam urnashib qoladi. 
Bu tadbir shur tuproqlarda va yog
,
ingarchilikda yaxshi natija bermaydi, lekin sovuqqa 
chidamli va plastikdir.