1-мавзу. “Олдиндан зўриқтирилган темир-бетон конструкциялар технологияси” фанига кириш

табиий ва сунъий 
хилларга бўлинади. 
Табиий қумлар 
жойланиш шароитларига қараб
дарё, денгиз, бархан ва 
тоғ қумларига бўлинади. Дарё, денгиз, ва бархан қумлари донаси думалоқ 
шаклли бўлади. Тоғ қумларининг донаси эса ўткир бурчакли бўлади, бу 
уларнинг бе-тон билан яхши бирикишини таминлайди. Тоғ қумлари таркибида 
дарё ва денгиз қумларига қараганда зарарли аралашмалар одатда қўпроқ 
учрайди. 
Бетон тайёрлаш учун ишлатиладиган қумларнинг таркиби тоза
бўлиши керак. яъни, қумдаги слюда миқдори 0,5 % дан, оҳак ва гипс 1 % дан, 
шунинг-дек, гил ва чанглар миқдори 3 % дан кўп бўлмаслиги керак (ЎзРСТ 
730-96). 
Сунъий қумлар
асосан металлургия шлакларини майдалаб олинади. 
Майдаланган қум доналарининг шакли ўткир бурчакли, юзаси эса ғадир-будир 
бўла-ди. Уларнинг таркибида зарарли аралашмалар бўлмайди. Қумнинг
донадорлиги унинг таркибида турли хил ўлчамли доналарнинг бўлиши билан 
тавсиф-ланади (ЎзРСТ 730-96). Унинг донадорлигини аниқлаш учун
лаборатория шароитида тўрларининг ўлчамлари 5; 2,5; 1,25; 0,63; 0,315 ва 0,16 
мм бўлган стандарт элаклардан фойдаланилади. Элаклар устма-уст қуйилиб,
энг устги элакда малум миқдорда қум солиниб эланади ва ҳар қайси
элакдаги қолган айрим қолдиқлар (а
2,5
, ; а
1,25
; ва х.), сўнгра эса тўла қолдиқлар 
(А
2,5
; А
1, 25 
; ва ҳ. к.), фоиз ҳисобида аниқланади. Исталган элакдаги тўла
қолдиқ шу элакдаги айрим қолдиқлар ва юқорида жойлашган барча 
элаклардаги қолдиқлар йиғиндисига тенг бўлади. Тўла қолдиқлар ҳажми 
қумнинг донадорлик таркибининг тавсифи ҳисобланади. 
Қумлар доналарининг йириклик модули бўйича йирик, ўртача, майда ва 
жуда майда турларга бўлинади
Қумларнинг майда-йириклик тавсифи 
Бетон тайёрлаш учун йириклик модули М
й 
= 2...3,5 бўлган йирик ва ўртача
қумлар ишлатилади. Қумнинг йириклик модули қанчалик кичик бўлса, бетон 
учун цемент сарфи шунча ортади. 

---

Қумнинг ўртача зичлиги унинг ғоваклиги ва намлигига боғлиқ бўлади. 
Унинг ғоваклиги қанча кам бўлса, ўртача зичлиги шунчалик юқори бўлади, шу 
сабабли ўртача зичлик даражаси бўйича қумнинг донадорлик сифатини баҳо-
лаш мумкин. Зич, мустаҳкам ва совуққа чидамли донадор қумларнинг ўртача 
зичлиги 1550 кг/м
3 
атрофида бўлади.