O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

73
 
Zamonaviy innovatsion firma innovatsion jarayonlarning ko‘pvariantliligi va 
determinantlanganlik darajasining pastligi hamda innovatsiyalarni tijoratlashtirish 
va moliyalashtirish shakllarining nomukammalligi tufayli vujudga keladigan 
tashkiliy tuzilmalarning xilma-xilligi bilan tavsiflanadi. Innovatsion firmani 
tashkiliy loyihalashtirish tashkiliy boshqaruv tizimlari bilan boshqaruv 
apparatining yangiliklarni joriy etish, o‘zlashtirish va singdirish (diffuziyalash ) ga 
zehnliligi o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarga bog‘liq. Hozirgi zamon boshqaruv 
nazariyalarida innovatsion biznesning optimal tashkili tuzilmalari va shakillarini 
tanlash amalyotida qa‘tiy afzal ko‘rishlar mavjud emas. Kichik va o‘rta 
innovatsion biznesning ko‘zga tashlanib turgan tor ixtisoslashuvi oddiy ikki va uch 
darajali tashkiliy tuzilmalar bilan bog‘liq. 
Agar kishilar pul rag'batlarisiz hamda 
hukumatning tabiiy mashqlarisiz motivatsiyalangan va yo'naltirilgan bo'lsa, ko'plab 
resurslar tejab qolinishi mumkin va innovatsion jarayonlar qog'ozbozlik ikir 
chikirlarini chetlab o'tishlari mumkin. Va aksincha, agar firma madaniyati va 
strategiyasi mos kelmasa, u holda firma o'z strategiyasini, ayniqsa innovatsiyalarni 
o'z ichiga oluvchi strategiyalarni amalga oshira olmaydi. Masalan, firma bosh 
rahbariyatining, firma texnologik g'oyalarning tashqi manbai uchun ochiq bo'lsa, u 
strategiya muvaffaqiyatli bo'lishini kafolatlamasligi, va agar tashkilot ichida 
73
Mualliflar tomonidan tuzildi.
Innovаtsionjа
rаyon 
аsosiyelеmеnt
lаri
 

---

133 
madaniyat ―bu yerda kashf etilmaganligi‖ tub ildiz otishi mumkinligini qayd etib 
o'tdi. Muayyan strategiyani qo'llab-quvvatlovchi yangi me'yorlarni ishlab chiqa 
olmaslik, o'zgarishlar faqatgina puxta nazorat qilinuvchi va to'g'ridan-to'g'ri 
mukofotlanuvchi joyda saqlanib qolinishi mumkinligini anglatadi.
74
Xorijda tadqiqot firmalari kichik biznesda 5-10% ni tashkil qilgani holda yirik 
korxonalar orasida 70% gacha kompaniyalar ilmiy bo‘linmalarga, innovatsion 
yo‘naltirilganlikka va boshqalarga ega. Kichik innovatsion biznes ahamiyatli 
darajada amaliy tadqiqotlarga, konstruktorlik ishlanmalari, turli yangiliklarni 
o‘zlashtirishga, ekspertlik, reklama, maslahat va vositachilik xizmatlarini 
ko‘rsatishga yo‘naltirilgan. Mayda va o‘rta korxonalar ishlab chiqarishni kichik 
seriyali yangiliklarga yo‘naltirgan holda bozor segmentlarini tor ixtisoslashtirilgan 
mahsulotlar bilan to‘ldirishga intiladilar. Undan tashqari mashinasozlik va 
priborsozlikda masalan unikal (betakror) va mayda seriyali uskunalar, priborlar, 
asboblarni ishlab chiqarish qoida bo‘yicha kichik va yirik korxonalarning ulushiga 
to‘g‘ri keladi. 
Yirik biznes va ayniqsa gigant firmalar yetarli darajada moddiy va inson 
resurslariga ega bo‘lgan holda ishlab chiqarish apparatining past 
o‘zlashtiruvchanligi va yangiliklarni qiyin qabul qiluvchi iyerarxik aloqalarning 
qat‘iyligidan aziyat chekadi. Firmalararo muvofiqlashtirish va kooperatsiyalash 
muammolari innovatsiyalarni tashkil qilish mexanizmlarini takomillashtirishning 
mantig‘igaaylanmoqda. 
1990 yillarning oxirida G‘arbda innovatsion va ijodiy faollikning alohida 
shakli tashkiliy loyihalashtirish va ―modulli ixtisoslashtirish‖ tamoyillariga 
asoslangan o‘z-o‘zini boshqaruvchi intellektual assotsiatsiyani yaratish bo‘yicha 
anchagina sa‘y-harakatlar amalga oshirilgan. Aynan shu holat assotsiatsiyalangan 
faoliyat doirasida mustaqil bo‘linmalarning yuksak innovatsion faolligiga erishish 
imkonini beradi. 
XX1 asrning innovatsion tashkilotidagi inqilobiy o‘zgarishlar chiziqli, 
funksional, marketingli va boshqa tuzilmalarni qamrab olishi kerak. Bu tuzilmalar 
74
David J. Teece ―Firm organization, industrial structure, and technological innovation‖ 2010 – P. 206
.

---

134 
tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradigan mustaqil ichki korxonalarga aylanib, 
ularga yagona axborot va moliyaviy tizimlar tomonidan xizmat ko‘rsatiladi. ―O‘z-
o‘zini boshqaruvchi intellektual assotsiatsiya‖ doirasida bu ichki korxonalar 
assotsiatsiya ichidagi bozorlarning yoki assotsiatsiya ichidagi tashkiliy 
bozorlarning ishtirokchilariga aylanadi. 
Shiddatli tashqi muhitga doimiy ravishda moslashish kelajakni tashkil 
etishning asosiy xususiyatiga aylanadi. Katta qayishqoqlik, shaxslarga mansublik, 
buyruqlardan foydalanish, diversifikatsiyaga intilish va raqobatbardoshlik kabi 
qirralar birinchi o'ringa chiqadi.
75
Ilgari qattiq iyerarxik tuzilmadan iborat bo‘lgan tashkilot mustaqil jamoalar, 
ochiq ijtimoiy tizimlar majmuiga aylanadi. Tashkilot ichidagi tabaqalashtirish 
gemogenizatsiya bilan almashinishi kerak. Unda ijodiylik xususiyati, 
o‘zgarishlarga bo‘lgan yuqori darajali adaptivlik, tashqi muhitga nisbatan 
innovatsion reaksiya va zaif signallar bo‘yicha samarali boshqarish muhim 
qadriyatga aylanadi.
Yangi tipdagi tashkilot yo‘naltirishning ikki o‘qiga ega: birinchisi ichki 
tuzilmalarga, elementlar, omillar va quyitizimlarning ichki o‘zaro ta‘sirlashuviga 
qaratilgan. Ushbu mo‘ljal markazlashtirishdan voz kechishga va tuzilmalarning 
mustaqilligiga asoslangan bo‘lib, uning yuqori manyovrliligini, operativligini, 
tashkilot shakllari soninig ko‘p bo‘lishini, uslub, texnologiya, mahsulot va 
xizmatlarning 
xilma-xilligini, 
boshqaruv 
tuzilmalari 
va 
uslublarining 
egiluvchanligini ta‘minlaydi.
Tizimning ikkinchi o‘qi tashqi muhitga yo‘naltirilgan, u uzoq muddatli 
tendensiyalarning amalga oshirilishi, tizimning tashqi muhitda barqaror faoliyat 
ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Tashkilotni rivojlantirishning shu ikkinchi tendensiyasi 
bir maqsadga yo‘naltirilgan sa‘y-harakatlarni birlashtirishdan yuzaga kelgan 
samaraning oshishidan tashkil topgan sinergetik samarani yaratuvchi birdamlikva 
integratsiyalashuv mexanizimiga asoslangan. Bu shuni anglatadiki, mazkur samara 
elementlarning oddiy yig‘indisidan keladigan samaradan kattaroqdir, yani o‘z-
75
Молчанова О.П. Инновационный менеджмент: Учебник для вузов.; М.: Вита-Пресс, 2011.- C.120.

---

135 
o‘zini rivojlantirish va takomillashtirishga asoslangan murakkab tizimlar sirasiga 
kiruvchi innovatsion tashkilotlarda yuksak sinergetik samara kuzatiladi. 
Rivojlanishning ikki tendensiyasini umumlashtirish asosida belgilarning 
to‘rtta asosiy funksional toifalari vujudga keladi: tizimning moslashuvi;uning 
tashqi muhitga reaksiyasi nuqtai nazaridan maqsadga erishganligi; elementlarning 
va o‘zaro ta‘sirlashuvning integratsiyalashuvi; o‘z-o‘zini tashkillashtirishning ichki 
tamoyili-tizimning gomeostazini saqlab turish. 
Innovatsion tizimning xossalari ikki qarama-qarshi tendensiyalarni: bir 
tomondan, demarkazlashtish va tabaqalashtirish tendensiyasining, ikkinchi 
tomondan esa markazlashtirish va integrativ jarayonlar tendensiyasining o‘zaro 
ta‘sirini takomillashtirishga asoslangan. 
Tizim umumiy holda optimal faoliyat ko‘rsatishi uchun unda tashkilotning 
turli makon va zamon doirasida mavjud bo‘lishida vasitachilar, innovatsiyani 
tashuvchilar, muqobil elementlar (yetkazib beruvchi, sherik, pudratchi va 
boshqalar) rolini o‘ynashga qodir bo‘lgan har xil turdagi funksional quyi tizimlar 
va elementlar jamlanishi kerak. Ko‘plab tashkil etishshakllarining mavjud bo‘lishi 
tizimning makondagi doirasining yuzaga keltiradi, o‘z faoliyatida turli-tuman 
yangi uslub, mahsulot va xizmatlardan foydalanuvchi ko‘p sonli ishtirokchilar, 
quyitizimlar va muqobil elementlar esa ko‘plab aloqalar bilan o‘zaro bog‘liq va 
chatishib ketgan bo‘lib, bu tashkilotning umumiy hayot qobiliyatini va 
barqarorligini ta‘minlaydi. 
Funksional quyitizimlarni tashkil qilish tipi texnologik operatsiyalar 
aloqalarning xususiyatlariga mos kelishi va bozorning hajm va vaqt jihatidan 
turlicha bo‘lgan talablarini qondirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. 
Chunonchi, bo‘linmalarning xo‘jalik strategiyalari va tashkiliy tuzilmalar 
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar innovatsion rivojlanish nuqtai nazaridan ko‘rib 
chiqiladi. Bozor iqtisodiyotida har bir firma o‘zining tashkiliy tuzilmasini mustaqil 
belgilaydi. Ammo umumiy hayot qobiliyatining oshirilishi firmaning uchta bosh 
funksional quyitizimlari (ITTKI va mahsulotni ishlab chiqish, ishlab chiqarish 
texnologiyasi va marketing) ning optimal faoliyat ko‘rsatishi bilan bog‘liq. 

---

136 
Funksional quyitizimlarni tashkil etish tipi texnologik operatsiyalar 
aloqalarining xususiyatlariga mos kelishi va bozorning xajm va vaqt bo‘yicha 
talablarini qondirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shu nuqtai nazardan qaralganda 
tizimning muhim xossasi tashqi muhitga moslashishdir, xilma-xil talabni qondirish 
uchun mayda seriyali va unikal mahsulotlarni ishlab chiqaradi, uning aksariyat 
qismi byurtma, kontraktlarga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bu ishlab chiqaruvchi, 
yetkazib beruvchi va xaridor o‘rtasidagi aloqalarning yuqori barqarorlik darajasini 
belgilab beradi.