|
10.5. Xususiy sanoat obyektlarini shakllantirish
Innovasion faoliyat natijalari har xil ilmiy-texnikaviy mahsulotlar bo‘lishi
mumkin: ixtirolar, loyihaviy-tuzilmali yechimlar, malakali namunalar, yangi
reglament va reseptlar, sanoat usullari va boshqalar. Ular nafaqat mazmuni, tarkibi
va tayinlanishi bo‘yicha farq qiladi, shuningdek ko‘llanish uchun tayyorlash darjasi
orqali ham farq etadi. Ko‘p innovasion usullarning natijalari ko‘p qismli huquqiy
va tashkiliy amaliyotlar orqali intellectual shaklga ega bo‘ladi, va ma‘lum qismi
esa tijorat siri bo‘lib qoladi. Dunyo va ichki bozorlarda tijorat amaliyotlar ko‘proq
ahamiyatga ega.
161
Intellektual mulk o‘z ichiga 2 xil huquqiy ko‘lamlarga ega:
-Xususiy ishlab chiqarish
-Mualliflik huquqi bilan bogliq huquqlar
Sanoat mulki-mutloq huquqga egalik qilish va ilmiy-texnik belgilarni ijobiy
natijalar orqali qo‘llash.
Mualliflik huquqi bilan bogliq huquqlarga quyidagilar kiradi:
-Yangi texnik yechmlar sifatidagi foydali modellar;
-Mahsulot belgilari;
-Qolgan mablaglar ( savdo belgilari, joy belgilari va boshqalar);
-Noinsof raqobatchilikni bartaraf etish huquqlari;
Intellektual mulkning asosiy obyektlari bu ilmiy ixtirolardir. Xech qanday
milliy qonunchiliklar va xalqaro bitimlar ilmiy ixtirilarni qo‘llanilishiga va shaxsiy
mulk sifatida ishlatilishiga huquq bermaydi.
Intellektual mulk hukuqi - intellektual (aqliy) faoliyat natijasiga tegishli
huquq. Mulk egasi ana shu intellektual mulk obʼyektlaridan oʻz xohishiga koʻra,
har qanday shaklda va har qanday usulda mutlaq qonuniy foydalanish huquqiga
egadir. Huquq egasiga mutlaq xuquq asosida tegishli boʻlgan intellektual mulk
161
А. М. Мухамедьяров. Инновационный менеджмент: учебное пособие. Высшее образование. 2015-C.220
266
obʼyektlaridan boshqa shaxslarning foydalanishiga faqat huquq egasining roziligi
b-ngina yoʻl qoʻyiladi. Baʼzi obʼyektlarga nisbatan mutlaq huquq davlatning
vakolatli organi tomonidan beriladigan maxsus hujjat — patent, guvohnoma
asosida vujudga keladi va huquqiy muhofaza qilinadi.
162
Intellektual mulk obʼyektlari kanday faoliyat mahsuli ekanligi, huquqiy rejimi
va shu kabi xususiyatlariga qarab, quyidagi turlarga boʻlinadi:
- intellektual faoliyat natijalari: fan, adabiyot, sanʼat asarlari; eshittirish
tashkilotlarining ijrolari, fonogramma va eshittirishlari; elektron hisoblash
mashinalari uchun dasturlar va maʼlumot bazalari;
- ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; seleksiya yutuqlari; oshkor
etilmagan axborot, shu jumladan, ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) dan iborat;
- fukarolik muomalasi ishtirokchilarining , tovarlar, ishlar va xizmatlarning
xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalar (firma nomlari; tovar (xizmat)
belgilari; tovar chiqarilgan joy nomi;
Sanoat mulklari ixtirolar ichida markaziy o‘rin tutadi. Ixtironing muhimligi
bir qator vaziyatlarni o‘z ichiga oladi:
- ixtirolar soni qolgan sanoat mulklaridan ortib ketsa
-ixtirolar uchun patentlar huquq buzarliklar uchun katta ahamiyatga ega.
- ixtirolar ba‘zan raqobatbardoshlik texnikasini ma‘lum qiladi
- faqat ixtiro patentlari orqali yangi texnologik jarayonlarni himoya qilish
mumkin
Ixtirolar obyektiga mashina, uskunalar va boshqalar kiradi, usullari (
metodlari, jarayonlari va boshqalar), moddalar ( homashyo, qorishmalar), reseptlar.
Ixtiro qiluvchilar odatda patentlar orqali davlat tomonidan himoyalanadi.
Patent - texnik yechim yoki ixtironing davlat tomonidan eʼtirof etilganligini
va ixtirochining oʻz ixtirosiga olgan mutlaq huquqini tasdiqlovchi hujjat. Patent
olish jarayoni, patent oluvchining maʼsuliyatlari va eksklusiv huquqlari turli
mamlakatlarda turlichadir. Shunday boʻlsa ham, har bir patent olish uchun
yozilgan arizada ixtironing biror-bir yangilik kiritayotgani haqida maʼlumot
162
Innovation Management Institute for Innovation and Technology, Slovenia, 1
st
edition, 2013- p.139.
267
boʻlishi kerak. Koʻp mamlalakatlarda berilgan eksklusiv huquqlar boshqalar
patentlangan ixtironi ruxsatsiz yasashi, qoʻllanishi, sotishi yoki tarqatishi oldini
oladi.
163
Xalaqaro Savdo Tashkilotining mualliflik huquqlari boʻyicha shartnomasiga
koʻra, bu tashkilotga aʼzo mamlakatlarda har qanday sohadagi ixtiro uchun
patentlar mavjud boʻlishi zarur.
Patentni odatda davlat beradi. Davlat patent idorasi tomonidan ixtiro
muallifiga yoki ariza boʻyicha huquqiy vorisiga beriladi. Koʻp mamlakatlardagi
qonunlariga koʻra, patent 15-20 yil muddatga beriladi. Baʼzi mamlakatlarda
ixtorolarni himoyalash vaqti odatda kamida 20 yil boʻlishi kerak. Patent odatda shu
patent chiqarilgan mamlakat hududida amal qiladi. Xalqaro amal qiluvchi patentlar
ham mavjud. Baʼzi mamlakatlarda maʼlum bir sohalardagi ixtirolar uchun patent
berilmaydi.
Yangi tovarlarni quyidagi jihatlari bo‘yicha foizlarga ifodalash mumkin:
-Dunyo yangiliklariga mos mahsulotlar 10%;
-Firmalar uchun yangi mahsulot 20%;
-Bor mahsulotlar turini kengaytirish 26%;
-Yangilangan mahsulotlar 26%;
-Mahsulotlarni ijobiy o‘zgartirish 7%;
-Xarajatlar qisqarishi ( narxlar tushishi) 11%;
-Ja‘mi 100%
Amerikalik iqtisodchi, Kuper, 1981 yilda 195ta sanoat tovarlarini
muvaffaqiyatlarini sabablarini o‘rganib chiqib, bunday samaraga yetaklovchi 3ta
hal qiluvchi omilni aniqladi:
164
-Iste‘molchilar tomonidan tan olingan mahsulotning raqibidan usunlgi;
-Marketingli ―nou-xau‖ firmalar, bozorni mukammal o‘rgangan va yetakchi
firmalar;
163
Innovation Management Institute for Innovation and Technology, Slovenia, 1
st
edition, 2013-p.140.
164
Scott Shane «Handbook of Technology and Innovation Management» R&D Project Selection and Portfolio
Management: A Review of the Past, a Description of the Present, and a Sketch of the Future 2010-p.222.
268
-Texnologik ―nou-xau‖ firmalar, ya‘ni ITTKIni va ishlab chiqarish yuqori
darajada amalga oshirilayotgan firmalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
