Plastik kartalar orqali hisob-kitob qilishning huquqiy tabiati

Naqd pulsiz hisob-kitoblar
tizimida asosan Rossiya qonunchiligida 
quyidagilar qo'llaniladi:
- xo'jalik operatsiyalaridan kelib chiqadigan pul majburiyatlarining 
mutlaq ko'pchiligini bajarishda to’lovlarni amalga oshirish; 
- budjet mablag'lari va budjetdan tashqari jamg'armalarni yig'ish, 
taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida; 

---

- kommunal to'lovlarni, aloqa xizmatlarini to'lash, shuningdek, bank 
kartalari yordamida tovarlarni sotib olish va xizmatlar uchun to'lovlarni amalga 
oshirishda kartalar orqali hisob-kitob qilish holatlarini ko’rishimiz mumkin. 
Fuqarolik muomalasida naqd pulsiz o'tkazmalar bugungi kunda pul 
majburiyatlarini bajarishning eng muhim vositasiga aylanib bormoqda. Shu 
sababli, naqd pulsiz pul o'tkazmalari tizimidagi har qanday ijobiy jarayonlar 
ko’p hollarda hisob-kitob, to’lov tizimini samarali qiladi. Zamonaviy fuqarolik 
huquqida pul va to’lov o’rtasidagi yaxshilanishlarning asosiy xususiyatlaridan 
biri uning hisob-kitob sur'atlarini tezlashganidir. Hisob-kitoblar sohasida ushbu 
tendentsiya qog'ozdagi hisob-kitoblardan elektron hujjatlardan foydalangan 
holda hisob-kitoblarga o'tishni ta'minlamoqda. Bunday hisob-kitoblarning turini 
keng yoyishda bir qancha usullardan foydalanmoqda Rossiya federatsiyasi, 
jumladan;
- bank kartalaridan foydalanish ularning mijozlari va savdo tashkilotlari 
uchun rentabillikni keltirgani sababli fuqarolarninig to’lovlarni karta orqali 
amalga oshirganda, ularga qo’shimcha imtiyozlar berish; 
– plastik (bank) kartalar bozori rivojlanishining hozirgi bosqichida 
mukammallik talab etishini hisobga olib, barcha soha jabhalarida to’lovning 
karta tizimini joriy etishmoqda
3
.
Texnologik taraqqiyot tufayli naqd pulsiz hisob-kitoblarning 
rivojlanishi
, 
mavjud holatlarni takomillashtirish va to'lovlarning yangi shakllari va 
usullarining paydo bo'lishi jamiyat hayotida kuzatilmoqda. Rossiya federatsiyasi 
fuqarolik qonuniga ko’ra, naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘lov quidagi shakllarda: 
- to’lov topshiriqnomalari; 
- akkreditiv bo‘yicha hisob-kitoblar; 
- inkasso va cheklar bo‘yicha hisob-kitoblar shaklida; 
3
Банковское дело: Учебник/Под ред. О. И. Лаврушина. – М.: Финансы и статистика, 1998. 

---

- shuningdek qonun hujjatlarida; 
- bank qoidalarida yoki bank amaliyotida qo‘llaniladigan odatlarda 
nazarda tutilgan boshqa shakllarda amalga oshirilishi mumkin deya ko’rsatib 
o’tilgan. Bundan kelib chiqadiki aynan ana shu amaliyotda qo’llanadigan 
boshqa shakllar sifatida bank kartalarini to’lov shaklining bir turi deya olishimiz 
mumkin.
“Naqd pulga mahsulot sotishda kredit va boshqa to‘lov kartalari orqali 
hisob-kitob qilish, banklarning hisob-kitob cheklari orqali, jismoniy shaxslar 
nomidan bank hisobvaraqlaridan pul o‘tkazmalarini o’tkazish tarzida, 
shuningdek tovarlarni haqini karta orqali o‘tkazish bilan sotishga ( ishlarni 
bajarish, xizmatlar ko'rsatish) aholiga boshqa tovarlar (ishlar, xizmatlar) evaziga 
sotishga tenglashtiriladi”
4
. 
O’zbeksiton Respublikasida plastik (bank) kartalari orqali hisob-kitob 
qilish asosan Fuqarolik kodeksida nazarda tutilgan qoidalar asosida tartibga 
solinadi.
“Agar qonundan boshqacha tartib kelib chiqmasa va bunday tartibni 
foydalanilayotgan hisob-kitoblar shakli taqozo etmasa, naqd pulsiz hisob-
kitoblar ularda qatnashayotgan shaxslarning hisobvaraqlari ochilgan banklar, 
boshqa