O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti «Geografiya» kafedrasi

rayon kombinatlari
to`g‘risida 
nazariyasini yaratdi. 30-yillarda esa bu muhim masalani chuqur o`rganib, rayon ishlab chiqarish 
kombinatlarini (RICHK) barpo etish lozimligini ta‘kidladi. Keyinchalik N.N. Kolosovskiy 
I.G.Aleksandrovning 
rayon ishlab chiqarish kombinatlari
to`g‘risidagi nazariy ishidan Ural, 
Sibir‘, va Qozog‘iston kabi sobiq Ittifoqning yirik rayonlar misolida amaliy foydalandi, uni 
boyitdi va shu asosda o`zining rayon komplekslari to`g‘risidagi ilmiy g‘oyasini yaratdi. 
N.N. Kolosovskiy 1947 yilda 
hududiy ishlab chiqarish
(aniqrog‘i ishlab chiqarishning 
hududiy birikmalari yoki komplekslari) mavzusida o`z maqolasini chop ettirdi. Uning fikricha, 
bu nazariyaning asosiy mohiyatini ma‘lum bir hududa yoki iqtisodiy rayonda ishlab chiqarish 
korxonalari va aholi punktlarini bir biri bilan bog‘liq holda rivojlanishi va joylanishi tashkil 
etildi. U ishlab chiqarishning hududiy majmuasini iqtisodiy geografiya fanining tarkibiy qismi 
ekanligini ta‘kidlab, ayni paytda ma‘lum hududda o`rnashgan ishlab chiqarish korxonalarning 
yig‘indisi har doim ham majmua hosil qilmaydi, deb uqtiradi. Bunday holda korxonalarning 
oddiy hududiy guruxi tashkil bo`ladi xolos. Demak, har qanday hududiy majmua bu korxonalar 
guruxi, ammo har qanday gurux majmua bo`la olmaydi. 
Keyinchalik hududiy ishlab chiqarish majmualari nazariyasini rivojlantirishda 
N.T.Agafanov, 
M.K.Bandman, 
T.M.Kalashnikova, 
A.T.Xrushev, 
M.D.SHarigin, 
Z.M.Akramov, O.Abdullaev, K.Abirqulov, A.Ro`ziev, K.N.Bedrintsev, O.B. Otamirzaev, 
A.S.Soliev, A.M.Sodiqov kabi qator olimlar o`z xissalarini qo`shganlar. 
Ma‘lumki, hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning asosiy 
tushunchasi bo`lib, uning zaminida iqtisodiy rayonlar va hududiy ishlab chiqarish majmualari 
vujudga keladi. Boshqacha aytganda, hududiy mehnat taqsimoti birlamchi qolgan ikkitasi esa 
uning natijasi, xosilasidir. 
N.N.
Kolosovskiy ishlab chiqarishning hududiy majmualari yoki tushunchasi iqtisodiy 
rayonlar o`rnini egallamasligi kerak, ular iqtisodiy rayonlarning asosini tashkil etadi xolos, deb 
ta‘kidlagan edi. Darxaqiqat, hududiy ishlab chiqarish majmualari o`zining mazmun va mohiyati 
jihatidan, korxonalarning ma‘lum bir nuqtadagi yoki joydagi turg‘un birikmasi sifatida iqtisodiy 
rayondan sezilarli darajada farq qiladi.
Biroq turli bosqichdagi iqtisodiy rayonlar ham hududiy ishlab chiqarish majmualari 
tarzida ko`rilsa bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Rspublikasida Farg‘ona vodiysi, Toshkent viloyati 
hududiy ishlab chiqarish majmualari va xokazo. Savol tug‘ilishi mumkin: xaqiqatda yoki real 

---

59 
vaqelikda hududiy ishlab chiqarish majmualari qaerda vujudga keladi va har qanday joyning 
ishlab chiqarish korxonalar birlashmasini hududiy majmua deb atash mumkinmi? Bu erda 
bizning fikrimizcha, masalaga har tomonlama yondashish kerak va hududiy ishlab chiqarish 
majmualarning mohiyatiga ko`ra har hil bo`lishni o`quvchilarga yaxshilab tushuntirilishi zarur. 
Aks holda, chalkashliklar vujudga kelishi muqarrar. 
Har qanday iqtisodiy rayon xo`jaligi o`zining mazmuni va maqsadiga muvofiq har 
tomonlama rivojlanishi lozim. Ana shu nuqtai nazardan iqtisodiy rayonlar xo`jaligining 
potentsial hududiy ishlab chiqarish majmualari sifatida ko`rish mumkin. Bu erda 
tushunmovchilikka imkoniyat qoldirmaslik uchun bunday hududiy ishlab chiqarish majmualarini 
- rayonlar darajasidagi majmualar deb yuritishni taklif etamiz. Ma‘lum bir joyda ishlab chiqarish 
korxonalarning o`zaro bog‘liq holda joylanishidan vujudga kelgan majmualar esa tom 
ma‘nodagi hududiy ishlab chiqarish majmualari hisoblanadi. 
Iqtisodiy geografiya asoschisi N.N.Baranskiy shogirdlaridan biri M.K.Bandman bunday 
hududiy ishlab chiqarish majmualarini «dasturli» yoki mamlakat ahamiyatiga ega bo`lgan 
muhim bir muammoni hal etishga, bir maqsadga qaratilgan majmualar qatoriga kiritilgan. 
SHu bilan birga bunday majmualar har doim ham ma‘muriy chegaralarga mos kelmaydi, 
ular bu darajadan keng yoki tor bo`lishi mumkin. Masalan, Qashqadaryoda vujudga kelayotgan 
hududiy ishlab chiqarish majmualari ikki yo`nalishda bo`lib (agrosanoat va yoqilg‘i 
energetika), u butun viloyat hududini egallamaydi, majmua asosan viloyatning quyi qismida, 
Qarshi dashti doirasida shakllanmoqda. 
Hududiy ishlab chiqarish majmualari qaysi ma‘noda tushunilmasin, ular iqtisodiy 
geografiyaning o`rganishda muhim va unumli g‘oyadir. Bu o`quvchilardan rayon xo`jaligini 
alohida tizim sifatida yondashishni va tarkib bo`yicha tahlil qilish, ishlab chiqarish korxonalari 
orasidagi aloqadorlikni bilishni talab etadi. 
Tom ma‘noda hududiy ishlab chiqarish majmualari odatda, yangi o`zlashtirilayotgan 
rayonlarda, ulkan tabiiy boylik va ayniqsa yoqilg‘i-energetika asosida shakllanadi. Bunga misol 
qilib Angren - Olmaliq, Qarshi yoki Mirzacho`l, Buxoro, Navoiy majmualarini ko`rsatish o`rinli. 
Albatta, tarixiy rivojlanish davomida avval o`zlashtirilgan yerlarda vujudga kelgan 
xo`jalikning hududiy to‘zilmasini takomillashgan majmuaga aylantirishga qaraganda, yangi 
joyda bu maqsadga erishish osonroqdir. Majmua yaratuvchi tarmoq sifatida esa ko`proq yoqilg‘i 
- energetika sanoati asos bo`lib xizmat qilishi tabiiydir. Hududiy ishlab chiqarish majmualarda 
arzon elektroenergiya ko`p ist‘emol qiluvchi tarmoqlarni o`ziga «tortadi». Masalan, bu erda 
alyuminiy zavodi barpo etilishi mumkin. 
Markaziy Osiyo va ayniqsa, O`zbekiston Respbulikasida hududiy ishlab chiqarish 
majmualari o`ziga xos mintaqaviy xususiyatlarga ega. Jumladan, bunday hududiy majmualar 
respublikada qo`lay tabiiy sharoitida, aholi va mehnat resurslari bilan yaxshi ta‘minlangan 
rayonda va faqatgina energetika emas, balki agrosanoat asosida ham vujudga kelmoqda. Demak, 
O`zbekiston hududiy ishlab chiqarish majmualari sug‘orilgan dexqonchilik, agrosanoat 
tarmoqlari va mehnatni ko`p talab qiluvchi korxonalarni o`z ichiga olar ekan. Bunga yaqqol 
misol bo`lib Farg‘ona majmuasi xizmat qiladi. 
Keng ma‘noda yoki xaqiqiy hududiy ishlab chiqarish majmualar ham turli bosqichda 
bo`ladi. CHunonchi, xatto oddiy sanoat agrosanoat tuguni ham bunday majmua sifatida 
ko`rinishi mumkin. Bu shubxasiz, ishlab chiqarishning hududiy tashkil etilishida nihoyatda 
ilg‘or va iqtisodiy jihatdan samarador bo`lib, viloyatlar yoki rayonlarning mamlakatimiz mehnat 
taqsimotida tutgan o`rnini belgilab beradi. 

---

60 
Ushbu g‘oyani axamiyati milliy iqtisodiyotini davlat tomonidan boshqarishda katta 
mazmunga ega. Ayniqsa, mustaqil mamlakatning izchil hududiy siyosatni amalga oshirishda 
hududiy ishlab chiqarish majmualari g‘oyasini tadbik etish juda qo`l keladi. Biroq bunday 
majmualarni katta hududlardan ko`ra kichik joyda ixcham qilib yaratish ko`proq samara beradi 
va ularni boshqarish ham qo`lay bo`ladi. Rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi kichik hududiy 
ishlab chiqarish majmualari aynan shuni isbotlaydi. 
Nazariy jihatdan to`g‘ri bo`lgan bu g‘oyani amaliyotda (masalan sobiq ittifoq sharoitida) 
yaxshi natijalar bermaganligi asosiy sababi ham eng avvalo o`ta katta hududlarda bunday 
majmualarni yaratishga intilish bo`ldi. Turi yo`nalishdagi hududiy ishlab chiqarish majmualar 
G‘arbiy Sibir, Janubiy YOqutiston kabi ulkan hududlarda ko`zda tutilgan edi, biroq amalda ular 
shakllanmadi. CHunki hudud benixoya katta, ishlab chiqarish esa faqat bir tomonlama, asosan 
xom-ashyoni qazib olishga ixtisoslashgan xo`jalik turkumi vujudga keldi xolos. Boshqa 
tarmoqlar va ular uchun umumiy bo`lgan infrasturktura tizimi ham deyarli barpo etilmadi, 
ijtimoiy sohalar, ekologik muammolari esa butunlay inobatga olinmadi. Bundan tashqari 
majmualarni boshqaruvchi tashkilot ham bo`lmadi. Xullas, xaqiqiy hududiy ishlab chiqarish 
majmualari vujudga kelmadi. Yuqoridagi fikr shundan dalolat beradiki, bunday majmualarni 
kichik joyda yaratish ma‘qul. Chunonchi, O`zbekiston sharoitida paxta tozalash zavodi bilan 
yonma - yon yoki uning yaqiniga yog‘ zavodi qurish maqsadga muvofiq bo`ladi. Agar ular 
yaqinida paxtazorlar va chorvachilik fermalari bo`lsa ayni muddao bo`lar edi. 
Hududiy ishlab chiqarish majmualar iqtisodiy geografiyaning boshqa bir muhim ilmiy - 
amaliy g‘oyasidan farq qiladi. Bu ham bo`lsa energiya ishlab chiqarish tsikllari nazariyasidir. 
Energiya ishlab chiqarish tsikllari ma‘lum bir ishlab chiqarish jarayoni atrofida muayan xom - 
ashyo va energiya negizida vujudga kelgan, texnologik jihatdan bir biri bilan bog‘liq bo`lgan 
ishlab chiqarish turkumining turg‘un birligidir. Demak, bu erda asosiy e‘tibor ishlab 
chiqarishning texnologik aloqadorligiga beriladi, vaxolanki, hududiy ishlab chiqarish 
majmualarida esa bu vazifani hududiy birlik o`taydi. Ayni shu jihatdan energiya ishlab chiqish 
tsikllari hududiylik xususiyatiga ega emas; tsikllar ma‘lum darajada mavxum ishlab 
chiqarishning turkum yoki tartib birligini anglatadi. Binobarin muayyan energiya ishlab 
chiqarish tsikllariga kiruvchi korxonalar yoki «zanjirchalar» mamlakat hududining turli joylarida 
mavjud bo`lishi mumkin. Masalan, Rossiya Federatsiyasi, Markaziy iqtisodiy rayonidagi 
to`qimachilik sanoat tsiklining dastlabki (xom - ashyo va uni qayta ishlash bo`limi) shu 
mintaqada emas, balki O`rta Osiyo Respublikalarida joylashgan. 
SHu bilan birga, energiya ishlab chiqarish tsikli bu xalq xo`jalik tarmog‘i emas, xatto 
tarmoqlar birikmasi ham emas, balki u umuman ishlab chiqarishning texnologik birligidir. Biroq 
bu erda ham xuddi hududiy ishlab chiqarish majmualari uchun o‘zak (bosh) majmua xosil 
qiluvchi omil yoki tarmoq bo`lganidek, energiya ishlab chiqarish tsiklida asosiy ishlab chiqarish 
jarayoni mavjud bo`ladi. Jumladan, qora metallurgiyaning pirometallurgiya tsikli uchun metall 
(cho`yan, po`lat va prokat) ishlab chiqarish, respublikamizdagi agrosanoat tsikli uchun esa 
sug‘oriladigan yerlarda paxta etishtirish, uni qayta ishlash, to`qimachilikni rivojlantirish asosiy 
jarayon hisoblanadi. 
Energiya ishlab chiqarish tsikli tasvirini daraxt shaklida tasavvur qilish qo`lay. Bunda 
daraxt tanasi asosiy ishlab chiqarish jarayoni, uning shox va shoxchalari esa ushbu jarayon 
atrofidagi texnologik jihatdan aloqador ishlab chiqarish korxonalarini anglatadi. SHu nuqtai 
nazardan energiya ishlab chiqarish tsikli xuduiy ishlab chiqarish majmualari va iqtisodiy 
rayonlar ichki to‘zilishini, tarkibini tahlil etishda aniq va samarali uslub bo`lib xizmat qiladi. 

---

61 
Bundan tashqari, mazkur tsiklning ekologik axamiyati ham beqiyos, chunki u mohiyatdan 
chiqindisiz, o‘zluksiz texnologik jarayonga asoslangan. 
Hududiy ishlab chiqarish majmualari eng avvalo iqtisodiy geografiyaning tadqiqot 
ob‘ekti hisoblanadi. SHu bilan birga iqtisodiy va ijtimoiy geografiya faqatgina iqtisodiy
qismdan iborat emas. Mualliflarning fikricha, bu fan doirasida uch asosiy blok ajratiladi, 
iqtisodiy geografiya, sotsial - iqtisodiy geografiya va sotsial geografiya. Ularning har biriga mos 
ravishda hududiy majmualar turkumi mavjud.
Hududiy iqtisodiy yoki ishlab chiqarish majmuasi, hududiy sotsial-iqtisodiy majmua va 
xuduiy sotsial majmualaridir. Biroq, ularning hududiy to`plami bir xil emas - birinchisi 
ikkinchisidan, ikkinchisi uchinchisidan kattaroq bo`ladi. Sotsial - iqtisodiy majmualarga shahar 
yoki shahar aglomeratsiyalarni, hududiy sotsial majmualarga esa kichik aholi punktlari, turli 
kasb yoki millat vakillari yashaydigan hududiy birlik, maishiy xizmat ko‘rsatish kombinatlari, 
maxalla va xokazolarni kiritish mumkin. Tabiiyki, ularni faoliyat doirasi chegarasi har xil. 
Yuqoridagi uch turdagi majmualar birligi umumiy yoki hududiy ijtimoiy tizimlarni 
shakllantiradi. Bu esa iqtisodiy geografiyaning ob‘ekti hisoblanadiki, unga ko`rilgandan tashqari 
siyosiy geografik (xuduiy-siyosiy), geosiyosiy birliklar kiradi. SHunday qilib, ijtimoiy 
geografiyaning asosiy tarkibiy qismlariga muvofiq ravishda hududiy majmualarni ko‘rsatish 
mumkin. 
Fanning bosh masalalaridan biri ana shu turli funktsional turdagi va yiriklikdagi 
majmualarning shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini, ularning o`zaro hududiy munosabatini 
keng va chuqur o`rganishdan iborat, bu esa ma‘lum maqsadga yo`naltirilgan dasturga yondashuv 
bo`lib, u tizim - tarkib, muammo-majmua uslubiga to`g‘ri keladi va bunday mukammal hududiy 
birikmalarni boshqarishda katta axamiyatga ega bo`ladi.
N.N.Kolosovskiy har qanday fanning eng muhim va murakkab masalasi bu uning bosh 
tushunchasi deb uqtirgan edi. Masalan, biologiya uchun xuddi shunday tushuncha sifatida 
xujayra, ximiya uchun molekula, fizika uchun zaryad va xokazo. Geografiyada esa bunday 
tushuncha «rayondir». Darxaqiqat, turli sohadagi mutaxassis olimlar fan cho`qqilari tomon 
doimo izlanishda va intilishda bo`lib, ayni paytda, o`z fanlarining bosh tushunchasi, uning 
poydevoriga kamroq e‘tibor berib qolishlari ham mumkin. 
Biz yuqorida geografiya uchun hudud naqadar muhimligini ko`rsatgan edik. SHu bilan 
birga bu hudud hamma joyda ham bir xilda emasligi, aksincha, turli rangda «bo`yalganini» ya‘ni 
bir joydan ikkinchi joyning farq qilishni ham aytib o`tdik. Xuddi ana shunday hududiy 
strukturaviy birliklar, geografik elementlarning bir-biriga o`xshashligi va uyg‘unlashuvi ma‘lum 
bir rayonni tashkil etadi. SHunday qilib, rayon ham hudud kabi geografiyaning juda ko`p 
qo`llanadigan so`zi hisoblanadi. 
Biz «rayon» deganda sinfda o`tirgan barcha o`quvchilar uni har qanday ma‘noda, 
hududiy ko`lamda tushunishlari mumkinligini bilamiz. CHunki shu maktab joylashgan joy ham, 
qishloq yoki shahar ham, ma‘muriy - administrativ rayon, oblast‘ yoki respublika, yirik iqtisodiy 
rayon va xatto mamlakatning katta bir qismi, qit‘alar ham bir so‘z bilan «rayon» deyilishi 
mumkin. Biz geograflar har xil masshtabda fikrlash qobiliyatiga egamiz va «rayon ichida» yoki 
«rayon rayonda»ligini yaxshi tushunamiz. 
Ko`pincha «rayon» so`zini ishlatganda o`quvchilar ko`z o`ngida o`zlari yashab turgan 
ma‘muriy rayon paydo bo`ladi, vaxolanki, bu rayon faqatgina ma‘muriy - hududiy birlikgina 
emas, balki jamiyatni hududiy tashkil etilishdagi, jahon miqyosidagi turli xil yaxlit, real geologik 
bo`laklar va ob‘ektlarni o`z ichiga oladi. Bu erda rayonning ma‘muriy va tom ma‘noda real 
geografik bo`lishini tushuntirib berish maqsadga muvofiqdir. 

---

62 
Xar qaysi rayon ichki jihatdan bir-birini to`ldirib, yaxlit hududiy-iqtisodiy kompleksni 
tashkil etishi lozim. Ammo, real hayotda hamma rayonlar ham shunday emas. 
Iqtisodiy rayonlar yoki zonalar geografik jihatdan quyidagi