6-Ma’ruza Мавзу: suyuq va sochiluvchan moddalar sathini o‘lchash

6
.
9
 – 
rasm. Sig‘imli sath o‘lchagichning sxemasi

---

erishmaganligini ko‘rsatadi. Bu sig‘im o‘zgarishi natijasida uning chastotasi o‘zgaradi va rezonans 
buziladi. Bu usul ko‘pchilik sig‘imli sath signalizatorlarida ishlatiladi. 
Kuprik usulida nazorat qilinayotgan sig‘im ko‘prikning 
bir yelkasiga ulanadi. Sath o‘zgarishi bilan sig‘im o‘zgaradi 
va 
ko‘prikda 
nomuvozanat 
holat 
vujudga 
keladi. 
Nomuvozanatlik signali kuchaytirgich orqali sath birligida 
darajalangan ko‘rsatuvchi elektr asbobiga uzatiladi. 
Ko‘prikli sxemalar eng sodda hisoblanadi. Sath 
o‘lchashni elektron indikatori (YEI) ning (6.10-rasm) 
sxemasi 
bunga 
misol 
bo‘la 
oladn. 
Ko‘prik 
Т
р
transformatorning ikkita ikkilamchi chulg‘ami I va II 
o‘zgartkichni sig‘imi S
o‘z
va qo‘shimcha kondensator S дан 
иборат. Ko‘prik suyuqlikning nol sathida muvozanatlashgan, 
bu yerda kuchaytirgichning kirishi va chiqishida signal nolga 
teng. Sath ortishi bilan S
o‘z 
sig‘imi ortadi, ko‘prik nomuvozanatligi ortadi va kuchaytirgich kirishidagi 
kuchlanish ortib boradi. Bu signal kuchaytirgich EK bilan kuchaytiriladi, unifikasiyalangan signalga 
o‘zgartiriladi va ikkilamchi asbob O‘A bilan o‘lchanadi, EI sath o‘lchagichlarining o‘lchash 
chegaralari o‘zgartkich turiga bog‘liq va 1 dan 20 m gacha o‘zgarishi mumkin: yo‘l qo‘yiladigan 
asosiy xatoliklar chegarasi 1 dan 2,5 % gacha bo‘lishi mumkin. 
Sig‘imli sath o‘lchagichlar arzonligi, u bilan ishlashning soddaligi, idishda birlamchi 
o‘zgartkichni 
o‘rnatish 
qulayligi, 
harakatlanuvchi 
elementlarining 
yo‘qligi, 
haroratlarning 
(kriogenligidan +200 °S gacha) va bosimlarning (6 MPa gacha) yetarlicha keng oralig‘ida foydalanish 
mumkinligi sababli keng tarqalgan. Ularning kamchiliklariga qovushqoq (1 Pas dan ortiq dinamik 
qovushqoqlikkacha), parda hosil qiluvchi, kristallanuvchi va cho‘kma hosil qiluvchi suyuqliklarning 
sathni o‘lchashga yaramasligini, shuningdek, suyuqlikning elektr xossalarining o‘zgarishiga va 
birlamchi o‘zgartkichni o‘lchash asbobi bilan ulaydigan kabel sig‘imi o‘zgarishiga g‘oyat sezgirligini 
kiritish mumkin. 
Elektr o‘tkazuvchanlikka 
(aktiv qarshiligining o‘zgarishiga) asoslangan sath o‘lchagichlar elektr 
o‘tkazuvchan suyuqliklar sathni nazorat qilish, signalizatsiya va rostlash uchun xizmat qiladi. 
Solishtirma qarshiligi Р
с
<10
6 
Om∙m va diyelektrik o‘tkazuvchanligi 
c

>7 bo‘lgan suyuqliklar 
elektr o‘tkazuvchi suyuqlik deyiladi. 
6.11-rasmda sath signalizatorining sxemasi ko‘rsatilgan. Signalizatorning ishlash prinsipi 
elektrodlar 
4
suyuqlik orqali ulanishi bilan rele chulg‘ami 3 dan tok o‘tishi va uning kontakti 5 ulanishi 
bilan signal lampasi SL yonib, yorug‘lik signali berishiga asoslanadi. Elektrodlar 4 ta’minlovchi 
transformator 
2
ning ikkilamchi chulg‘amiga elektromagnit rele chulg‘ami 3 orqali ulangan. Suyuqlik 
sathi elektrodlargacha ko‘tarilib, ularni ulasa, suyuqliklarning o‘tkazuvchanligi tufayli signal lampasi 
СЛ yonadi, aksincha, suyuqlik sathi pastga tushib elektrodlarni uzsa, signal lampasi o‘chadi. 
Signalizator zanjiridagi kuchlanish o‘zgarmas tokda 24 В, o‘zgaruvchan tokda esa 36 V bo‘ladi. 
Bunday signalizatorlarni qovushqoq, kristallanuvchi, qattiq cho‘kmalar hosil qiluvchi va elektrodlarga 
yopishib qoluvchi muhitlarda ishlatib bo‘lmaydi. 
Yuqoridagi sath o‘lchagichlardan tashqari yana induktivli sath o‘lchash asboblari mavjud.