3-ma’ruza Mavzu: Asosiy ta’rif va tushunchalar. Ilmiy – tadqiqotlar metodlari. Ilmiy tadqiqotlarning tasniflanishi va asosiy bosqichlari. Reja Asosiy tushunchalar Bilim egallash bosqichlari va konsepsiya

3.2. Bilim egallash bosqichlari va konsepsiya
Kishi bilim egallash jarayonida bir qator tashkil masalalarni yechadi, ong va ruxida 
ma’lum bir o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu jarayonni guruhlarga ajratganimizd quyidagi 
bosqichlarni ko‘ramiz: 
Birinchi - sunna yoki ibrat bosqichida bilim egallash jarayoni insonning tashqi sezgi 
a’zolari va tafakkur: orqali his etib bilgan narsa va hodisalarning ma xususiyatlari va 
qonuniyatlariga taqlid qilish orqali keladi. Bu jarayon insoniyatga ma’lum bo‘lgan 
buyumlarni asosan eslab qolish va mexanik ravishda bajarish, ya’ni taqlid qilish orqali 
amalga oshadi. Bu bosqichda egallangan bilim "asotir bilim" deyiladi, ajdodlarimiz bunday 
bilimni "ilmul yaqin" deb ataganlar. Bu bosqich asosan kishining yoshlik va o‘smirlik davriga 
mansubdir.
Ikkinchi - ma’rifat bosqichida insonning mantiqiy tafakkuri ishga tushib, 

---

egallangan asotir bilimlar asosida yangi qonuniyatlar, ya’ni yangi aloqadorliklar 
aniqlanadi. Bunda inson tafakkuri bilan birgalikda tasavvuri faol qatnashib, kishida 
bilim berish ehtiyoji paydo bo‘ladi va bilishning ilmiy usullari ishga tushadi. Bu yo‘l 
bilan topilgan bilimlar "ilmiy bilim" deyiladi. Qadimgi allomalar bunday bilimlarni 
"aynul yaqin" deb nomlaganlar. Bu bilish bosqichi odamlarni voyaga yetgan davriga 
to‘g‘ri keladi. 
Uchinchi bosqich - urfon va tasavvuf bosqichi bo‘lib, unda, bilim topish uchun, ruh 
safarbar etiladi. Ya’ni ichki hissiyotni ishga solib, muroqaba va ilhom usullari orqali 
bilim egallanadi. Bunday bilimlarni "botiniy bilim" deyiladi. Allomalar uni "haqqul 
yaqin" deyishgan. Bunday bilish bosqichini kishi voyaga yetganda ya’ni yetuklik 
yoshida egallashi mumkin. 
To‘rtinchi - majoz, amaliyot bosqichidir. Bunda sunna, ma’rifat hamda urfon 
bosqichlarini har biri orqali olingan bilimlarni amalda joriy qilinishi ko‘rsatiladi. 
Bu bosqichlarning har birida o‘ziga xos bilim egallash va amaliy harakatlarning 
usul va uslublari mavjud. 
Bilim egallashning bunday tabiiy va samarali bosqichiga amal qilinmasligi natijasida 
chala, goho esa soxta bilimlar ko‘payib ketishiga va dunyoni bir yoqlama, ba’zida noto‘g‘ri 
tushunishga olib keladi. 
Yuqorida bilim egallashning tashkiliy nuqtai nazaridan bosqichlarga bo‘linib 
chiqildi. Endi ularni inson ongi va ruhiyatida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar nuqtai nazaridan 
o‘rganishga harakat qilamiz. 
Inson maqsad sari qiladigan harakatini, shu jumladan ilmiy-tadqiqotni mulohaza 
yuritishdan boshlaydi. Ya’ni ehtiyojni maqsadga aylantirish to‘g‘risvda o‘ylaydi. To‘g‘ri, 
ularning ko‘pi niyat, ya’ni ehtiyoj bosqichda qolib ketadi. Ammo ba’zi bir ehtiyojlar 
odam ruhida o‘zini kuchli namoyon qilaverishi natijasida kishi bu ehtiyojni qondirish 
yoki qovdirmaslik ustida o‘ylab qoladi. Keyin bu ehtiyojni qondirish yoki uni qondirish shart 
emasligi to‘g‘risida bir fikrga keladi. Qondirishga qaror qilinsa, demak, ehtiyoj maqsadga 
aylanadi. qondirmaslikka qaror qilinsa, ehtiyoj ehtiyojligacha qolib ketaveradi. 
Ilmiy faoliyatdagi mulohaza bosqichi deb inson ruhida paydo bo‘ladigan 
tabiiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirilishi yoki qondirilmasligi to‘g‘risida hukm 

---

chiqarib, ehtiyojni maqsadga aylantirib beradigan tafakkurning faoliyat turiga 
aytiladi. 
Ehtiyoj maqsadga aylanganidan keyin kishi bu maqsadga yetishish yo‘lini izlaydi 
va o‘z tasavvuri yordamida bu yo‘lning ijro etish rejasini tuzadi. 
Narsa yoki hodisaga yetishish bo‘yicha inson tomonidan maqsad qilib 
qo‘yilgan, ammo ilmiy asoslanmagan bo‘lsada, mantiqan bog‘liq tadbirlar 
majmuiga taxmin (gepoteza) deyiladi. 
Maqsadga yetishish taxmini mavjud qonuniyatlarda asoslab berilgan 
bosqichini konsepsiya yoki ilmiy asoslangan taxmin deyiladi. 
Taxmin o‘z bosqichda qolib ketishi ham mumkin. Shunday holatlar bo‘lishi mumkin: 
taxminning ba’zi o‘rinlari tasdiq topib, ba’zi o‘rinlari inkor qilinib, so‘ngra maromiga 
yetkaziladi. 
Sinov savollar 
1.
Ilmiy tadqiqot mavzui nima va u qanday tanlanadi? 
2.
Gipotezalar haqida nimalarni bilasiz? 
3.
Bilim egallash bosqichlari haqida shaxsiy fikringiz?