Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Qo`shni hujayralar yon yuzasidagi maxsus tuzilmalar.
Har xil hujayralar yon 
qismlarida moddalarni diffuziya qilishga to`sqinlik beruvchi maxsus tuzilmalar joylashadi (8-
rasm). Bu tuzilmalar bir necha turga farqlanadi: 
1. 
Oddiy birikish. 
Hujayra plazmatik membranalari bir-biriga parallel yotib, ular orasi da 
taxminai 20 nm kenglikdagi hujayra oraliq moddasi joylashadi. Ana shu modda ikki plazmatik 
membrananing bog`lanishini ta’minlaydi. 
2. Zich birikish yoki membranalarning zich jipslashgan zonasi. 
Bu birlashish epiteliy 
to`qimasiga xos bo`lib, u hujayrani har tarafdan o`rab turadi. Bu birlashish sohasida umuman 

---

21 
hujayra oraliq moddasi bo`lmay, qo`shni membranalarning oqsil molekulalari o`zaro qo`shilib 
ketadi. Elektron mikrofotografiyalarda bu sohada besh qavatli membranani ko`ramiz (har bir 
plazmatik membrana elektron mikroskop ostida 3 qavat bo`lib ko`rinsa, bu sohada 2 plazmatik 
membrananing to`q qavatlari birlashib, 
5 
qavatli bo`lib ko`rinadi). Bu birlashish ichak epiteliy 
hujayralari sohasida turli moddalarning ichak bo`shlig`idan ichki muhitga o`tishiga to`sqinlik 
qiladi. Natijada, zaharli moddalar ichak bo`shlig`idan ichki muhitga o`ta olmaydi. Moddalar 
faqat epiteliy hujayralariga so`rilish hisobiga ichki muhitga o`tishi mumkin. 
Oddiy birikish va zich birlashish hujayralarni hamma tarafdan o`rab turadi va natijada 
o`ziga xos belbog`ni hosil qiladi. 
7 – rasm. Jiyakli silindrsimon hujayralar apikal kismidagi mikrovorsinkalarning: 
A – kundalang (X60.000) va B – buylama (X70000) kesmasi.Elektron 
mikrofotogrammalar. 
1 - plazmatik membrana; 2-fibrillalar; 3- sitoplazma; 4 -terminal to’r; a- glikokaliks. 

---

22 
8- rasm. Hujayralarning birikish turlari. 
1-oddiy birikish; 2- interdigitatsiya; 3- desmosoma; 4- zich birikish; 5-tirqishli birikish. 
 
3. Epiteliy hujayralarida desmosomalar orqali birlashish 
ham farqlanadi. Elektron 
mikroskopda ko`rilganda desmosoma sohasida qo`shni hujayralar sitoplazmalarining bir-biriga 
tomon yo`nalgan bo`rtmalari ko`zga tashlanadi. Bu bo`rtmalar plazmolemma bilan qoplangan 
bo`lib, elektron zich hujayralararo joylashgan sementlovchi modda yordamida o`zaro birlashadi. 
Plazmolemmaning ichki tarafida elektron zich disk shaklidagi tuzilmalar joylashib, ularni 
birlashtiruvchi plastinka 
deyiladi. Sitoplazma ichidagi tonofibrillalar shu plastinkaga yopishadi. 
4. 
Tirqishli tutashish 
- bu tutashishda ikki qo`shni hujayralar plazmatik membranalari 
orasida 2-3 nm kenglikda oraliq (tirqish) qoladi. Bo`yovchi moddalar bir hujayra sitoplazmasiga 
kiritilganda shu soha orqali qo`shni hujayraga o`tadi. Demak, tirqishli tutashish sohasida nozik 
kanalchalar bo`ladi. Tadqiqotchilar fikricha, ikki qo`shni hujayra plazmatik membranalarining 
oqsillari silindr shaklida tuzilmalar (konneksonlar) hosil qilib, shu tuzilma ichida naysimon 
tuzilmalar (kanalchalar) joylashgan (9-rasm). Bu naysimon tuzilmalar orqali ionlar bir 
hujayradan ikkinchi hujayraga o`tadi. Shunday qilib, tirqishli tutashish hujayralararo ionlar va 
turli molekulalar almashinuvida muhim o`rin tutadi. Undan tashqari, bu tutashish orqali bir 
hujayradan ikkinchi hujayraga impuls tarqalishi mumkin (masalan, yurak mushak hujayralarida). 
5. 
Sinapslar va sinaptik birikish. 
Bu bog`lanish nerv hujayralari uchun xos. Sinaps ikki 
nerv hujayrasi orasida - neyronlararo sinaps yoki nerv va nerv bo`lmagan tuzilmalar (retseptor va 
effektorlar) orasida bo`lishi mumkin («Nerv to`qimasi»-ga q.). 
6. Hujayra yon yuzasidagn 
interdigitatsiyalar 
tez o`zgaruvchan tuzilma bo`lib, bunda bir 
hujayraning barmoqsimon sitoplazmatik o`siqchalari qo`shni hujayraning xuddi shunday 
o`siqchalari orasiga kirib birlashadi.