Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

―FSMU‖ metodi

---

51 
O‗tkazilish tartibi:
1. Xar bir o‗quvchiga FSMU texnologiyasining 4 bosqichi yozilgan qog‗ozlar tarqatiladi 
F- 
fikringizni
 
bayon eting
 
S-
fikringiz bayoniga
 
sabab
 
ko‗rsating
 
M- 
ko‗rsatgan sababingizni isbotlovchi
 
misol
 
keltiring
 
U- 
fikringizni
 
umumlashtiring
 
2. O‗quvchilar bilan bahs mavzusini yoki muammoni belgilab olinadi; 
1. Kichik guruhlarga bo‗lib, tarqatilgan qog‗ozlarga fikr va misollar yoziladi;
2. Kichik guruhlarni yozgan fikrlarini o‗qib himoya qilinadi; 
3. O‗qituvchi tomonidan muammo bo‗yicha fikrlar umumlashtiriladi
Uslubiy ta‘minot va mashg‗ulot jixozlanishi:
mavzuga oid tarqatma materiallar, uslubiy 
qo‗llanma, adabiyotlar, ma‘ruza matni, internet ma‘lumotlari, mavzu bo‗yicha prezentatsiya. 
Asosiy matn 
 
YOrdamchi moddalar tabiiy, sintetik va yarim sintetik bo‗lishi mumkin. Dori shakllarini 
tayyorlashda ular turdi funksiyalarni bajarishi mumkin: erituvchilarni, solyubilizatorlarni, 
stabilizatorlarni, 
asoslarni, 
PAV, 
quyuultiruvchilarni, 
emulgatorlarni, 
konservatlarni, 
korrigentlarni, bo‗yovchilarni va boshqalarni. Bu quyidagi moddalardir: kraxmal, glyukoza, 
tozalangan suv, etil spirti, vazilin, kakao moyi, talk, bentonitlar, aerosillar, parafin, bug‗doy uni, 
polietilen oksidlari, sellyulozani turli hossalari va boshqalar.Farmatsilni ko‗p asrli tarixida 
yordamchi moddalar farmokologik va kimyoviy jihatdan shakl beruvchi indiffirent modda 
sifatida ko‗rsatilgan.Ularni dorivor moddaga ishlatish, tashish va saqlash uchun qulay malum 
shakl berish maqsadida qo‗shilgan. Dorivor preparadlarni ishlab chiqarishda oson topiladigan va 
arzon moddalar ishlatilgan. Bunda yordamchi moddani tabiatiga va sonini dorivor moddani 
biologik faolligiga tasiri hisobga olinmagan. SHu bilan birga huch qaysi farmokologik faktor 
dorivor preparat hususiyatiga yordamchi modda kabi shuningdek sezilarli va murakkab tasir 
etmaydi. Biofarmatsiya birinchi bo‗lib yordamchi moddalarni ishlatilishini ilmiy asoslab berdi. 
YOrdamchi moddalarni o‗rganish shu darajada ahamiyatli edi-ki, bir qator olimlar 
biofarmatsiyani yordamchi moddani dorivor moddani terapivtik effektiga tasirini o‗rganuvchi 
fan sifatida tanishtirdilar. Biofarmatsevtik tadqiqodlarga asosan, yordamchi moddalar texnologik 
jixatdan ishlatiluvchi indifferent massa emasligi ko‗rsatilgan. Ular malum fizik-kimyoviy 
hususiyatlarga ega bo‗lib, substansiya tabiatiga bog‗liq holda, turli sabablar tasirida kompleks 
hosil bo‗lishi va adsordsiya, molekulyar reatsiyalar va boshqalar dorivor modda tasir etish 
xarakterini kuchaytirish, susaytirishi mukin, natijada dorivor preparadni so‗rilishini to‗liqligi va 
tezligi keskin o‗zgarishiga olib kelishi mumkin. Dorivor va yordamchi moddalarni o‗zaro tasiri 
ularni tayyorlashda va shuningdek saqlash jarayonida sodir bo‗lishi mumkin. Demak yordamchi 
moddalarni bilogik kirishuvchanligiga tasir etish mexanizmi turlicha bo‗lishi mumkin. Biologik 
faollikni o‗zgarishining asosiy sababi - ―dorivor modda - yordamchi modda‖ sistemasida 

---

52 
ingredentlar orsidagi kimyoviy tasir natijasida,polimerlar kompleksi, mitsell, mitsel, assotsiatlari, 
VMS makromalekulalari, xomosorbsillar va boshqalar hosil bo‗lishi mumkin. Hosil bo‗lgan 
birikmalar mustaxkam yoki engil uziluvchi yuqori yuza faolligi bilan xarakterlanuvchi yoki 
balanslangan sistema energiyasi bilan, dorivor moddani asosiy farmokologik reaksiyasini 
tezlatishi yoki susatirishi mumkin. Malumki o‗zaro tasir darajasi fizik-kimyoviy yoki kimyoviy 
bog‗lanish energiyasi bilan belgilanadi.Agar bog‗lanish kuchiz bo‗lsa [van-der-valls kuchi-4,2 
kdj/mol (1 kall/mol) yoki vadarodli bog‗lanish 29-42 kdj/mol (7-10 kall/mol)], yani jarayon 
qaytar bo‗lishi mumkin, chunki organizm bu bog‗lanishni enga oldi,maydalashi mumkin, 
ko‗rinishini o‗zgartirishi va dorivor modda utilizatsiyalanadi. Lekin kovalent energiyasi 420-585 
kdj/mol bo‗lgan mustaxkam bog‗lanish hosil bo‗lsa,jarayon qaytmas bo‗lib qolishi mumkin, 
chunki organizmda bu bog‗lanishni uzish uchun sharot mavjut emas. SHuning uchun yordamchi 
moddalar dorivor modda terapevtik tasirini minimumiga tushirishi, tostik ko‗rishishgacha 
oshirishi yoki butunlay o‗zgartirishi mumkin. Masalan: amfetamsin karboksimetil-sellyuloza 
bilan 
kompleksi 
butunlay 
so‗rilmaydi,demak formokologik effekt taminlanmaydi. 
Polietilenglikolga fenobarbitan kam eriydi, demak so‗rilmaydi.
Tuproq minerallari adsorbsiyalash xususitigya ega va alkaloidlar, anestetiklar, 
antibiotiklar va boshqa preparatlarni ajralib chiqishini to‗xtadi. Magniy trisikilati va magniy 
oksidi steroid gormonlarini paydo bo‗lishi (destruksiyasi)ni ta‘minlaydi. Natriy sulfit, bisulfit va 
metasulfit, tiamin bufer eritmasiga kiruvchi (pH=3.5), taniqli antiaksidiantlar tiazolgacha 
parchalaydi. D vitamini qattiq dori formasida yordamchi moddalar bo‗lganida oson izomerlanadi 
(talk, amoniy silikati, kalsiy fosfat, limon kislotasi va boshqalar). 
YOrdamchi moddalar dori vositalarining farmokolik faoliyatini nafaqat pasaytira oladi, 
balki yana katta darajada parchalanish va biokirishish bilan harakterlanuvchi bog‗lanishlarni 
yaratadi (masalan, prednizolon bilan polivinilpirrolidon, salitsilamid bilan polivinilpirrolidon, 
salitsil kislotali sorbit, mochevina bilan norsulfazol). Saponinlar oshqozon-ichak traktida 
glyukozani so‗rilish jarayonini kuchaytiradi. Natriy lauril sulfat penetsillin, grizeofulvin va 
boshqalarni so‗rilishini tezlashtiradi. 
SHuningdek, tanlangan rezorbsiya dori moddalarining biologik aktivligini o‗zgarishi 
sababchisi hisoblanadi. 
Dori moddalarining biologik membranalardan so‗rilish jarayonini murakkab retseptor 
mexanizmi, ya‘ni diffuziya qonuniga asoslangan Fik qonuniga to‗g‗ri keluvchi rezorbsiya deb 
qabul qilish lozim.