|
Ja’miyet rawajlanıwının’ o’lshemi
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılının‟ a‟hmiyetli printsipi ja‟miyet
rawajlanıwının‟ o‟lshemi sıpatında insannın‟ ta‟biyiy tiykardan qashıqlasıp barıwı
ko‟rsetiledi. Usıg‟an tiykarlanıp adamzat tsivilizatsiyasının‟ rawajlanıwı
to‟mendegi basqıshlarda ko‟rsetiledi.
-
Tsivilizatsiyag‟a shekemgi da‟wir. Bul da‟wirde insan ele ta‟biyattan
tolıq ajıralıp shıqpadı. Insan iskerligine sotsiallıq faktorlarg‟a qarag‟anda ta‟biyiy
faktorlardın‟ ta‟siri ku‟shli. Sotsiallıq sho‟lkemlesiw ta‟rtibi tuwısqanlıq
qatnasıqlarına tiykarlanadı. Biraq bul basqıshtın‟ ishinde tsivilizatsiya ushın tiykar
bolg‟an ma‟deniyat belgileri qa‟liplese baslaydı.
-
Diyqanshılıq
tsivilizatsiyası.
Diyqanshılıqtın‟
oylap
tabılıwı
insaniyattın‟ tsivilizatsiyag‟a o‟tiwine ta‟sir jasag‟an u‟lken faktor boldı. İlimde
bul “neolit revolyutsiyası” dep ataladı. O‟zgeriwshi xojalıqqa o‟tiwi endi
adamlardın‟ ayrıqsha sho‟lkemlesiw tipin keltirip shıg‟ardı. Endi adamlar
tuwısqanlıq qatnasıqları tiykarında emes, al birgelikte xojalıq ju‟ritiw qatnasıqları
tiykarında sho‟lkemlesti. Bul tsivilizatsiyanın‟ en‟ tiykarg‟ı belgisi. Diyqanshılıq
tsivilizatsiyasının‟ rawajlanıwı ta‟biyiy o‟zgesheliklerinen kelip shıqqan halda ha‟r
qıylı regionlarda tu‟rlishe a‟melge astı. Sonlıqtan, ha‟r qıylı regionlardın‟ sotsiallıq
sho‟lkemlesiwi ayrıqsha ko‟riniske iye boldı.
-
Sanaat tsivilizatsiyası. XVIII a‟sirde Batıs Evropada baslang‟an. Sanaat
awdarıspag‟ı aldın ko‟rilmegen tu‟pkilikli o‟zgerislerdi keltirip shıg‟ardı. Sanaat
tsivilizatsiyası tez waqıt ishinde
-
Endi adamlar arasındag‟ı qatnasıqlar diyqanshılıqtag‟ı sıyaqlı
territoriyanın‟ birligi qon‟sıshılıq qatnasıqları menen emes, al tovar-pul
qatnasıqları menen belgilenedi.
-
XX a‟sirdin‟ ekinshi yarımınan baslap aldın‟g‟ı rawajlang‟an ellerde
informatsiyalıq o‟ndiristin‟ ko‟lemi tez pa‟tler menen asa basladı. Bul o‟ndiristegi
o‟zgeris adamzat tsivilizatsiyasının‟ o‟zgeriwine ta‟sir ko‟rsetip kelmekte. Biraq
bul o‟zgerisler ele tolıq o‟z ko‟rinisin ko‟rsetkeni joq. Tek ayrım rawajlang‟an
ma‟mleketlerde milliy o‟nimde sanaatqa qarag‟anda xızmet ko‟rsetiw tarawının‟
u‟lesinin‟ artıwı, adamlardın‟ iri qalalardan qala a‟tirapına ko‟shiw tendentsiyası
ma‟deniyat tarawındag‟ı o‟zgerisler mısalında ko‟zge taslanıp kiyatır.
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılı ja‟miyet rawajlanıwının‟ basqıshları birin-biri
biykarlaw formasında emes, al ja‟miyettin‟ sotsiallıq mazmunının‟ quramalasıp,
ken‟eyip barıwı retinde tu‟sindiredi. Bir waqıttın‟ o‟zinde ha‟r qıylı regionlarda
tsivilizatsiyanın‟ ha‟r qıylı basqıshına tiyisli ja‟miyetler o‟mir su‟rip turg‟an bolıwı
mu‟mkin. Mısalı, ha‟zirgi ku‟nde az sanda bolsa da tsivilizatsiyag‟a shekemgi
da‟wirde o‟mir su‟rip atırg‟an ja‟miyetler (Amazonka tog‟ayları, Afrikanın‟ ayrım
regionlarındag‟ı
sırtqı
du‟nyadan
ajralg‟an
qa‟wimler).
Diyqanshılıq
tsivilizatsiyasında o‟mir su‟rip turg‟an ja‟miyetler, sanaat tsivilizatsiyası ha‟m
jan‟a informatsiyalıq tsivilizatsiya belgileri qa‟liplesip atırg‟an ja‟miyetler o‟mir
su‟rmekte. Usı ha‟r qıylı ja‟miyetlerdin‟ o‟z-ara baylanısı bir-birine ta‟siri ha‟zirgi
du‟nyanın‟ ko‟rinisin belgilep beredi. Formatsiyalıq izertlew usılında aldın‟g‟ı
ja‟miyetlik ekonomikalıq formatsiyada o‟mir su‟rgen ja‟miyetlik qatnasıqlar joq
bolıp, ornına jan‟a ja‟miyetlik qatnasıqlar qa‟liplesiwi kerek edi. Lekin ha‟zirgi
ku‟nde ha‟r qıylı xalıqlarda aldın‟g‟ı rawajlanıw basqıshındag‟ı ja‟miyetlik
qatnasıqlar soqlıg‟ısıp qalıp jan‟a qatnasıqlar menen birgelikte o‟mir su‟rip
kelmekte. Tsivilizatsiyalıq usıl bir qatnasıqlardın‟ ornına ekinshisinin‟ payda
“neolit revolyutsiyasi”ju‟z beriwi bir neshe mın‟ jıllıqlardı o‟z ishine alg‟an bolsa, sanaat revolyutsiyası IIa‟sirde
adamzattın‟ sho‟lkemlesiw tipin o‟zgerte aldı.
bolıwı emes, al adamlar arasında qatnasıqlardın‟ quramalasıp barıwı, ken‟eyip
barıwı tu‟rinde tu‟sindiredi. Bul printsip ja‟miyetti u‟yreniwshi pa‟nler ushın ju‟da‟
u‟lken a‟hmiyetke iye. Mısalı, ha‟zirgi ku‟nde O‟zbekstanda ju‟z berip atırg‟an
o‟zgerislerde diyqanshılıq tsivilizatsiyası belgileri de esapqa alınıwı kerek. Sonın‟
menen birge qa‟liplesip kiyatırg‟an sanaat tsivilizatsiyasının‟ belgileri esapqa
alınıwı kerek. Ha‟tteki, tsivilizatsiyag‟a shekemgi ha‟m informatsiyalıq
tsivilizatsiya belgileri ja‟miyetti analizlegende esapqa alıwdı talap etedi. Demek,
ja‟miyetti u‟yreniwde joqarıda ko‟rsetilgen belgilerdin‟ birewi abstraktlestirilip
qalg‟anlıg‟ına itibar qaratılmasa ja‟miyetti u‟yreniw na‟tiyjesi to‟menirek boladı.
O‟zbekstan Respublikasında da‟stu‟riy qatnasıqlar birgelikte o‟mir su‟redi.
İnsan erkinliginin‟ ken‟eyip barıwının‟ ja‟miyet rawajlanıwının‟ o‟lshemi
sıpatında alıp qaralıwı insandı tu‟siniw, ruwxıylıq ma‟selesi, ma‟deniyattı
analizlew ma‟selelerine ja‟miyette anıqlıq kiritedi yag‟nıy insandı u‟yrengende
insannın‟ ta‟biyatının‟ rawajlanıp barıwı, onın‟ mazmunının‟ ken‟eyip barıwı
sıpatında tu‟sindiriledi. Da‟slepki tsivilizatsiyag‟a shekemgi da‟wirde insannın‟
mazmunı ta‟biyiy faktorlar menen belgilenetug‟ın bolsa, tsivilizatsiyag‟a o‟tiw
arqalı ta‟biyiy faktorlar joq bolıp ketpeydi, og‟an jan‟adan qosımsha ta‟sir etiwshi
faktorlar qosıladı yag‟nıy insannın‟ o‟zine, a‟tirapındag‟ılarg‟a degen qatnası
ta‟biyiy faktorlarg‟a qosımsha motivler payda bolıp baslaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
