Microsoft Word итисодий статистика-лотин doc

 
 
Iqtisodiy nazariya fanida pulning paydo bo‘lish tarixi va uning funksiyalari: 
qiymat o‘lchov, muomala vositasi, to‘lov vositasi, jamg‘arma vositasi vazifalari 
o‘rganilgan. Pul muomalasi statistikasi ob’ekti bo‘lib pul muomalasi bilan bog‘liq 
ko‘plab hodisalarning miqdori jihatlarini iqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida baholash 
va ularning o‘zgarish tendensiyalarini o‘rganishdir. 
Ma’lumki, pulning yuqoridagi o‘z vazifalarini bajarishdagi to‘xtovsiz 
harkati pul muomalasini tashkil etadi. Pul muomalasi naqd va naqdsiz mablag‘lari 
harakatida nomoyon bo‘ladi. Demak, tayyor mahsulotlar, tovarlar sotish, xizmat 
ko‘rsatish va turli xil to‘lovlarni amalga oshirish jarayonlaridagi pullarning naqd 
va naqd pulsiz hisoblar orqali bo‘ladigan harakatlari pul muomalasini tashkil etadi. 
Statistikada pul massasi, uning darajasi, davr mobaynida dinamik o‘zgarish, 
tarkibi va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlar yordamida pul muomalasi o‘rganiladi. Bu 
ko‘rsatkichlarni ifodalovchi miqdorlar o‘rganilib, pul muomalasini tavsiflovchi 
sifat o‘zgarishlarni aniqlaymiz. 
Pul muomalasi bozor iqtisodiyotining moliyaviy asoslaridan biri bo‘lib, 
uning barqarorligi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning kengayishi aholining 
bandligini ta’minlovchi, narxning keskin tebranishga yo‘l qo‘ymaydigan quroldir. 
Shuning uchun ham pul muomalasi statistikasining asosiy vazifasi 
muomaladagi pul massasining miqdorini va uning o‘zgarishini o‘rganishdir. 
Pul muomalasi va kredit statistikasining asosiy vazifalari: 
•
pul massasi miqdori va uning tarkibini o‘rganish; 
•
pulning aylanishini izohlash va pulning qadrsizlanishga sabab bo‘lgan 
omillarni o‘rganish; 
•
kredit siyosati va kredit turlarini o‘rganish; 
•
Ssuda foizini va ssudalarning qaytarilishini o‘rganish; 
2. Muomaladagi pul massasi ko‘rsatkichlari 
Barcha xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, aholi tovarlarni sotish, xizmatlar 
ko‘rsatish va turli xil to‘lovlarni amalga oshirish jarayonida naqd pul yoki naqd 
pulsiz hisob-kitoblarni bajaradi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar (bundan keyin 
korxonalar) faoliyatlarini yuritish uchun kerakli mehnat predmetlarini sotib olishi; 
xodimlarni ishlatib, ularga ish haqi to‘lashlari, byudjetga soliqlarni o‘tkazishlari va 

---

90 
shu kabi to‘lovlarni amalga oshirish lozim. Aholi o‘z ehtiyojlari uchun oziq-ovqat 
tovarlarini sotib olishi; transport, kommunal xizmatlar uchun (gaz, svet, suv va shu 
kabilar) to‘lovlarni amalga oshirishi lozim. Bu operatsiyalarni amalga oshirishlari 
uchun korxonalarga ham, aholiga ham yetarli miqdorda pul mablag‘lari kerak. 
Xalqaro valyuta fondi (XVF) tasdiqlangan standartlarga asoslangan holda 
umumiy pul miqdori quyidagicha aniqlanadi. 
M
0
– naqd pullar; 
M
1
M
0
+ talab qilib olinguncha depozitdagi pullar: ya’ni byudjet 
mablag‘lari, jamoa va boshqa tashkilotlarning hisob-kitob schetlaridagi pul 
mablag‘larining qoldig‘i; 
M
2 
M
1 
+ banklardagi muddatli va jamg‘armali omonatlar (depozitlar). 
M
3
M
2
+ chiqarilayotgan sertifikatlar + zayom obligatsiyalari + hazina 
majburiyatlari. 
O‘zbekisitonda ham bu pul massasi agregatlaridan foydalanilmoqda va u 
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 
M
0
– naqd pullar; 
M
1
– M
0
+ hisob varaqlardagi pul qoldig‘i + mahalliy byudjet mablag‘lari + 
jamoa va boshqa tashkilot mablag‘lari; 
M
3
– M
2
+ sertifikatlar + maqsadli zayom obligatsiyalari + Xazina 
majburiyatlari. 
Ma’lum davrda muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagicha 
aniqlanadi. 
Pm
= 
.
.
.
Т
А
P
Х
МКТ
КТ
ТХ
⋅
∑
+
∑
−
∑
Bu yerda Pm = muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori; 
Σ
TX – sotilish lozim tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar summasi; 
Σ
KT – Kreditga sotilgan tovarlar summasi. 
Σ
MKTX – to‘lov muddati kelgan, qarzga sotilgan tovarlar va xizmatlar. 
P.A.T. – pulning aylanish tezligi. 
Agarda keditga sotiladigan tovarlarning hozirgi paytda yo‘qligini yoki (- KT 
va 
Σ
MKTX) o‘zaro teng bo‘lishini inobatga olsak, asosan
Pm = 
.
.
.
Т
А
P
ТХ
∑
; Bu yerda PMx P.A.T. = 
Σ
TX yoki 
Σ
qp: 
Amerikalik iqtisodchi olim I. Fisher pulning miqdoriy nazariyasini quyidagi 
«almashuv tengligi» bilan ifodalagan: 
MU = QP 
Bu yerda: M – muomaladagi pullar miqdori; 
U – pulning aylanish tezligi; 
Q - tovarlar fizik hajmi; 
P – narxlarning o‘rtacha darajasi. 
Demak yuqoridagi formulalardan ko‘rinib turibdiki, baho (narx) darajasi pul 
massasi va uning aylanish tezligiga to‘g‘ri, tovar hajmi bilan esa teskari 
bog‘lanishda. 
P = 
ТХ
P
ММх
P
А
yoki
Q
U
М
.
; 

---

91 
Shuning uchun ham narxning (bahoning) ko‘paytirilib ketmasligi ishlab 
chiqarilayotgan tovar-mahsulot hajmiga bog‘liq ekan. 
O‘zbekistonda 1995 yilda nominal pul massasi M
2
bo‘yicha pul massasining 
1994 yildagi o‘sish darajasidan 1,5 baravar (marta) kam bo‘lgan. Respublika 
Markaziy banki tomonidan inflyatsiyaga qarshi olib borilayotgan chora-tadbirlar 
natijasida muomaladagi pul massasining o‘sish sur’atlari qisqarib bormoqda.