|
Таҳлил ва натижалар
. Қисқартмалар (аббревиа-
тура)нинг ўрганилиши доимий жараѐн бўлиб, у сўнгги
йилларда ўзбек тилшунослигида содир бўлаѐтган
жамиятнинг ижтимоий-сиѐсий ва ижтимоий-иқтисодий
ўзгаришларини, шунингдек, компютер технология-
ларининг жорий этилиши, ғарб маданияти билан ўзаро
муносабат ва бошқа бу каби экстралингвистик омиллар
таъсирини ўзида акс эттирмоқда.
О. Г. Косарева аббревиатура коммуникатив
бирликларнинг моддий қобиғини пасайтиради ва шу
билан ахборот оқими тезлигини оширади, деб
таъкидлайди [5].
Аббревиатура сўзнинг ѐки уларнинг гуруҳлари-
нинг
кесилган
ѐки
қисқартирилган
шаклидир.
Аббревиатура сўзнинг ѐки уларнинг гуруҳларининг кесил-
ган шаклидир. Аббревиатура тушунчасини аниқлаштириб
олсак, у ўзбек тили луғатларида қуйидагича талқин
қилинган:
АББРЕВИАТУРА
[итал.abbreviatura
<
лот.
Abbrevio – қисқартираман] тлш. айн. қисқартма сўзлар [9].
Масалан, ДХХ (Давлат хавсизлик хизмати), ХДП (халқ –
демократик партияси).
Мазкур
термин
инглиз
тилшунослигинда
қуйидагича изоҳланган:
ABBREVIATION – a conventional short way of
writing a word or phrase: mgs ‗milligrams‘, cm ‗centimetre‘.
Abbreviations are often used in grammatical labels, e.g.
adj(ective), prog(ressive) [12].
Abbreviation [Lat. brevis ‗short‘] 1 In the broad sense
of the word, the process and result of word formation in which
the first letters or syllables of word groups are written and
pronounced as words. For example USA (‗U-S-A‘). 2 In the
narrow sense of the word, a short form which may or may not
become lexicalized (e.g. prof
Рус тилшунослигида аббревиатура ҳақида юқорида
келтирилган таърифларга хос изоҳлар келтирилган:
АББРЕВИАТУРА [ит. abbreviatura < лат. brevis –
краткий]. Сокращение, употребляемое в письменной и
устной речи: МГУ – Московский государственный
университет [4].
АББРЕВИАТУРА англ. abbreviation, acronym, фр.
abréviation, agglomération, нем. Abbreviatur, Abkürzung,
univerbierende
Verkürzung,
ucn.
abreviatura.
1.
(сложносокращенное слово). Слово, составленное из
сокращенных
начальных
элементов
(морфем)
словосочетания, а Русск. Наркомпрос < Народный
комиссариат просвещения, сельмаг <сельский магазин [2].
Юқоридаги таърифлардан кўриниб турибдики,
жаҳон тилшунослигида ―аббревиатура‖ терминига деярли
ўхшаш изоҳ келтирилади. Демак, ―аббревиатура‖ – бу
сўзларнинг қисқартирилган шакли. Ўзбек тилида
қисқартирилган сўзлар, қисқартмалар, рус тилида
сокращение деб ҳам аталади. Лекин, тадқиқотлар бу
терминлар фарқланишини ҳам кўрсатади.
Аббревиатура одатда, тўғридан-тўғри сўз ѐки
иборадан олинган ҳарфлардан иборат, лекин бу ҳар доим
ҳам эмас. Масалан, инглиз тилида: a.m. (before noon); e.g.
(for example); etc. (and so on); ESL (English as a second
language); ID (identification); PC (personal computer); U.S.
(United States).
Аббревиатура
терминини
қаттиқ
таҳлил
қилинганда,
уни
баъзи
семантик
ва
фонетик
функцияларни бажарадиган қисқартмалар ѐки акронимлар
билан аралаштириб юбормаслик керак, гарчи бу учта
турдаги сўзлар эркин тилда «аббревиатура» атамаси билан
белгиланса-да.
Аббревиатура - ҳар қандай усул билан қисқартма;
кичрайтириш (сокращение) - қисмларни қўшиш орқали
ўлчамнинг қисқариши.
Сўзнинг кичрайиши (қисқариши) маълум ҳарфлар
ѐки бўғинларни қолдириб, биринчи ва охирги ҳарф ѐки
элементларни бирлаштириш орқали амалга оширилади;
аббревиатура ички қисмдан айрим қисмларни ташлаб
қўйиш ѐки бир қисмини кесиб ташлаш орқали амалга
оширилиши мумкин.
Қисқартма аббревиатура ҳисобланади, лекин
аббревиатура қисқартма бўлиши шарт эмас.
Аббревиация усулига кўра, бир бутун ҳолда
қўлланадиган атамалар ясалади. Аббревиация усулида
ясалган от қисқартма от ѐки аббревиатура дейилади [1].
Э.А. Бирюков, ―қисқартириш (аббревиатура)
жараѐнлари
ҳар
қандай
миллий
тилнинг
ривожланишининг мантиқий хусусиятини акс эттиради,
лингвистик ифоданинг соддалигига интилади ва мулоқот
мақсадларида унинг ахборот аҳамиятини сақлаб қолади‖,
деган ҳақиқатдан келиб чиқади ва ―аббревиация дастлаб
фақат ѐзма равишда тежамкорлик воситаси сифатида
пайдо бўлган, фақат анча кейинроқ (инглиз тилида - 16-
асрда, рус тилида - 29-асрнинг охирида) аббревиатур
бирликлар биринчи марта сўзлашув нутқида пайдо бўла
бошлаган ва фақат кейин ѐзиш услубларига ўтган‖ [3] деб,
изоҳ келтиради.
Қисқартириш натижасида янги сўзларни хосил
қилиш, мавжуд сўзларни тушунарлилик даражасида баъзи
ўринларда қисқартириб сўзлаш ўзининг бир қатор
ноқулайликларига ҳам эга. Маълум бир соҳада кенг
қўлланилиб, шу соҳа мутахассисларига ѐд бўлган бир
қисқартма сўз, бу соҳа ташқарисидаги шахс учун умуман
маънога эга бўлмаган ҳарфлар бирикмаси бўлиб чиқиши
тез–тез кузатилади. Уни тушуниш зарур жойларда,
албатта,
махсус
матндан
фойдаланиш
ѐки
шу
қисқартмадан кейин унинг тўлиқ шакли, изоҳига зарурат
туғилади.
Аббревиатура қуйидаги лингвистик хусусиятлар
билан белгиланади:
бирикма таркибидаги сўзлар биринчи ҳарфлари
алифбо тартибида ўқилади ѐки оддий сўз – ҳарфлар
англатган товушлар каби талаффуз этилади. Мас. БМТ
(бэ-эм-тэ) (Бирлашган Миллатлар Ташкилоти), МДҲ (эм-
дэ-ҳэ) (Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги);
мураккаб қисқартма сўзлар: сўз бирикмалари
таркибидаги сўзлар биринчи ҳарфларидан ташқари, улар
маълум қисмлари (морфемалари) олиниб ясалади. Мас.
ЎзР., юрфак, филфак (юридика, филология факультети)
[10].
Аббревиатураларни келиб чиққан манбаларига
кўра 3 турга ажратиш мумкин:
1) Ўзлашган қисқартмалар;
2) Кўчирма (калька) қисқартмалар;
3) Автохтон қисқартмалар [7].
Ўзлашган қисқартмалар қаторига ўзбек тилига чет тили
муҳитида хосил қилиниб, тайѐр ҳолда кириб ўзлашган
аббревиатуралар киради. Масалан, IELTS, NATO,
UNESCO. Чет тилида пайдо бўлгани сабабли бундай
Do'stlaringiz bilan baham: |
