m aosh ig a, y a ’ni sotib olish im k o n iy atig a t a ’sir k o 'rsa tu v c h i ishchi
o 'rin la ri, ish chi k u ch larin in g o rtiq ch alig i yoki etish m o v ch ilig i.
Pul resu rslarin in g m avjudligi va u la rd a n fo y d alan ish im k o -
n iy atlari, k iritilg an k ap itald an o lin a y o tg a n d a ro m a d m iq d o ri va
o ‘z ishb ilarm o n lik op eratsiyalarini m oliyalashtirish u c h u n olinishi
m o 'lja lla n g a n k red it m iqdori iqtisodiy sh a ro itg a ta ’sir etadi.
Bu ish la r b ila n b o z o r in fra tu z ilm a sin i tashk il e tg a n turli
tash k ilo tla r s h u g ‘u llan adi. T ad b irk o rla r sh u n d ay tash k ilo tla r bilan
alo q a o ‘m a tib , tijo rat o p eratsiy alarin i am alga o sh ira d i. M oliya
x iz m a tin i k o 'rsa tu v c h i b a n k la r, x o m a sh y o ,
m a te ria lla r, yarim
tay y o r m a h su lo tla r, y o q ilg 'i, en ergiya, m a sh in a va u sk u n a la r,
in stru m e n tla r bilan ta ’m in lo v ch ilar; tovarni xarido rga etk azu v ch i
ulgurji va c h a k a n a sav d o g arlar; k asb iy,
y u rid ik , b u x g a lte riy a
xizm atlari, v ositachilik x izm atini k o 'rsatu vch i firm a va korxonalar;
ishchi k u c h in iy o lla sh d a y o rd a m beruvchi ishga joylash agentliklari;
ishchi va m utaxassis x iz m a tc h ila m i tayyorlayotgan o 'q u v yurtlari;
reklam a, tra n sp o rt, su g 'u rta agentliklari; aloqa va axborotni uzatish
v o sitalari u sh b u ta sh k ilo tla r tiz im in i tashkil etadi.
T adbirk orlikn in g shakllanishi ijtim oiy va iqtisodiy sh aro it bilan
cham barchas bog'liq. Tadbirkorlik shakllanishining iqtisodiy sharoitiga
ijtim oiy sharo it yaqin turadi.
Ijtim oiy sharoit, a w a lo , xaridorlarning
didi va m o d ag a javo b bera oladigan tovarlarni sotib olishga intilishi
bilan belgilanadi. Turli bosq ich lard a u sh b u talab o 'z g a rib turishi
m u m k in . B unga ijtim o iy-m ad aniy m uhitga b o g 'liq axloqiy va diniy
m e ’yorlar jid d iy t a ’sir ko 'rsatad i. U sh b u m e ’yorlar x arido rlarnin g
tu rm u sh tarzig a va u orqali tov arlar talabiga bevosita ta ’sir etadi.
Ijtim oiy sharo it shaxsning ishga m unosabatiga o 'z t a ’sirini o 'tk azad i,
bu esa, o 'z navbatida, biznes tak lif etayotgan m aoshning m iqdoriga,
m eh n a t sharoitiga b o 'lg an m unosabatiga t a ’sir etadi.
T a d b irk o rlik faoliy atin in g sh a k lla n ish id a ish b ilarm o n x o d im -
larni tayyorlash,
qayta tayyorlash, m alakasini oshirish m asalalarin i
hal e tish m u h im a h a m iy a tg a ega. B u n in g u c h u n ta d b irk o rlik
fao liy atin i y u ritish n in g zam o n a v iy u slu b larin i o 'rg a n is h n i tash kil
etish , x o d im la m i o 'q itish va q ay ta o 'q itis h , u larn i riv ojlan gan
m am la k a tla rg a m alaka o sh irish u c h u n yub o rish , ish b ilarm o n la rn i
o 'q itis h u c h u n o 'q itu v c h ila rn i tay y o rlash va qayta tay y o rlash
ish la rin i
ta sh k il e tish , ta d b irk o rlik se k to ri u c h u n x o d im la rn i
ta n la sh b o 'y ic h a m a sla h a t m ark a z la rin i o ch ish kerak.
H a r bir tadbirkorlik faoliyati tegishli huquqiy m u h itd a kechadi.
S h u n in g u c h u n kerakli huquqiy sh a ro it yaratish katta a h a m iy atg a
ega. Bu birinchi navbatda tadbirkorlik faoliyatini tartibga keltiruvchi
farm o n lar va tadbirkorlikni rivojlantirish u c h u n qulay sh aro it yaratib
beruvchi q o n u n la m in g m avjudligi, y a ’ni korxonalarni r o ‘yxatdan
o 'tk a z ish jara y o n in in g qisqa va o d d iy b o 'lish i; tadbirkorlikni davlat
b y u r o k ra tiz m id a n h im o y a q ilis h ; s o liq q o n u n c h ilig in i ta k o -
m illashtirish; 0 ‘zbekiston va c h e t el ishbilarm onlarining h am k o rlik
faoliyatini rivojlantirishdan iboratdir. S h u bilan birga bun g a k ich ik
ta d b ir k o r lik is h la rig a k o ‘m a k la s h is h h u d u d iy m a r k a z la r in i
tashkillashtirish , statistika shakli va h iso b -k ito b in i
so d d alash tirish
kiradi. T adb irko rlik faoliyatining h u q u q iy kafolati m asalasi bilan
b o g 'liq m asalalarni hal etish h am m u h im ah am iyat kasb etadi.
A Q S hn ing tad b irko rlik so h a sid a k o ‘p yillar m o b ay n id a q o ‘llab
kelay otg an q o n u n la r tizim i b u n g a m isol b o ‘la oladi. U la rd a n b ir
n echasig a e’tib o r beraylik (1 ,2 .1 -ja d v a l)1.
D avlatning ishb ilarm o n lik faoliyatini tartibga solish kerakligini
asoslab b e ra r e k a n , F. K o tler u sh b u q o n u n la r paydo b o ‘lish in in g
u c h asosiy sa b a b in i k o ‘rsatib berdi:
—
firm a lam i b ir-b irid an h im o y a qilish zarurligi. «T adbirk orlar
b ir ovozdan raq o b atn i m aqtay dilar, lekin ularning m an faati raq o b at
bilan t o ‘q nash kelganda uni b a rta ra f etishga h arakat qiladilar».
S h u n d a n kelib c h iq ib , «g‘irro m raq o b at» n in g
o ld in i o lish
b o ‘y ich a q o n u n la r paydo b o ‘ldi: n o h a q a m a liy o td a n iste ’m o l-
ch ila rn i h im o y a la sh zarurligi.
S h u n d a n kelib ch iq ib , n a z o ra ts iz q o lib , sifatsiz to v a r ishlab
ch iq a ray o tg a n , rek la m a d a y o lg 'o n a x b o ro t b era y o tg an , o ‘rash va
narx y o rd a m id a ald a y o tg an firm a larg a qarshi q aratilg an q o n u n la r
joriy etildi.
1
П р е д п р и н и м а т е л ь с т в о : У ч е б н и к д л я вузо в. / П о д ред. п р о ф . В.Я.
Г о р ы н к е л я , п р о ф Г .Б. П о л я к а , п р о ф . В.А. Ш в а н д а р а . М.: Б а р к и и б и р ж и ,
Ю Н И Т И , 2001. 18-6.
