Mavzy №2. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi Reja

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universiteti falsafa fakulteti
. 1922 yilda O‘rta Osiyo davlat 
universiteti (hozirgi O‘zMU) ijtimoiy gumanitar fanlar fakultetida falsafa fanidan o‘quv mashg‘ulotlarining olib 
borilishi, bu boradagi dastlabki qadam bo‘ldi. 
1935 yilda birinchi «Dialektika va tarixiy materializm» kafedrasi tashkil qilindi. 1944 yilda Dialektika va 
tarixiy materializm kafedrasi tarkibidan «Falsafa» kafedrasi ajralib chiqqan. Aynan ―Falsafa‖ kafedrasi negizida 
1962 yilda ―Ilmiy kommunizm‖, 1967 yilda ―Tabiiy va gumanitar fakultetlar falsafa‖ kafedralari tashkil qilingan. 
Kafedralar tarkibi milliy kadrlar bilan boyib borgan. 
1960 yillarda ―Falsafa‖ kafedrasida 45 ta professor-o‘qituvchi faoliyat olib borgan. Bu davrda falsafa 
mutaxassisligi bo‘yicha universitetning o‘zida milliy kadrlar tayyorlash imkoniyati paydobo‘lgan. ‗rofessor 
A.Ayupov, H.Umarov sa‘y harakatlari bilan oliy ta‘lim vazirligida bu masalaga ijobiy yondoshilib, universitetning 
tarix fakultetida 1963-1964 o‘quv yilidan boshlab falsafa bo‘limi tashkil qilingan va unga H.Umarov rahbar etib 
tayinlangan. O‘quv rejasi asosida Respublikaning yirik olimlari jalb qilinib, falsafa bo‘yicha mutaxassis kadrlar 
tayyorlash jarayoni boshlangan. 
Shu yillarda ilmiy ishlar rivoj to‘ib yuqori malakali kadrlar etishib chiqa boshlagan. 1962-1967 yillarda 18 ta 
falsafa fanlari nomzodi tayyorlangan. 1962-1992 yillar davomida gumanitar fakultetlar ―Falsafa‖ kafedrasini 
boshqargan professor A.T.Ayupov boshchiligida dotsentlar G‘.Shoyusupova, A.I.Abdusamedov, K.S.Sadikov, 
K.I.Ivanova, I.Rahimov, V.S.Nikitchenko va boshqalar dastlab falsafa bo‘limi, keyin falsafa fakultetining milliy 
kadrlarni tayyorlash faoliyatida katta rol o‘ynadilar. O‘sha yillarda falsafa bo‘limi professor-o‘qituvchilari nafaqat 
o‘quv jarayoni, balki ilmiy bilish sohasida faol ishtirok qilganlar. 1974 yilda K.I.Ivanovaning ―Ilmiy bilishda 
23
Karimоv I.A. Insоn, uning huquq va erkinliklari оliy qadriyat. 14-jild. –T.: O‘zbеkistоn, 2006. –B.108-109.
24
Karimоv I.A. Insоn, uning huquq va erkinliklari оliy qadriyat. 14-jild. –T.: O‘zbеkistоn, 2006. –B.108-109.

---

sababiylik tamoyili‖ nomli monografiyasi, professor L.E.Garber, A.T.Ayu‘ov, U.Xaydarov, B.To‘ychiev, 
V.G.CHernaxlarning ―Ilmiy bilish mantig‘i va metodlari‖(1986) mavzusidagi turkum asarlari nashr qilingan. 
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi E.YU.YUsupov, professorlar M.V.Vohidov, I.R.Rahimovlar 
1980-2005 yillarda O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy taraqqiyotining falsafiy muammolari 
bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borish bilan birga, darslik va o‘quv qo‘llanmalari yozganlar, yosh kadrlarni 
tayyorlashga o‘zlarining munosib hissasini qo‘shganlar. SHu yillar davomida J.Babayevning ―Falsafa asoslari‖ 
o‘quv qo‘llanmasi, E.YUsupovning tahririda ―Falsafa‖ (1985) darsligi, I Raximovning ―Mantiq fanidan seminar 
mashg‘ulotlari‖ (1984) o‘quv qo‘llanmalari nashr qilingan.
Falsafa bo‘limida o‘qitiladigan fanlarning differentsiallashuvi natijasida ―Mantiq‖, ―Falsafa tarixi‖ va 
―Dinshunoslik‖ kafedralari tashkil qilingan. O‘sha yillarda falsafa bo‘limi professor-o‘qituvchilari nafaqat o‘quv 
jarayoni, balki ilmiy ishlar sohasida ham faol ishtirok qilganlar. 
Mustahkam poydevor yaratilgach, 1979 yilda tarix fakulteti tarkibidan ―Falsafa, iqtisod va psixologiya‖ 
bo‘limlari ajratilib, uchta mutaxassislikni birlashtiruvchi yangi ―Falsafa-iqtisod‖ fakulteti tashkil qilingan va falsafa 
fanlari nomzodi, ‗rofessor G.SH.Shoyusu‘ova (1979-1985) dekan lavozimiga tayinlandi.
Bu esa falsafa fanining yanada chuqur va keng o‘rganilishi yo‘lidagi dadil qadam bo‘ldi. yangi kafedralar 
tashkil qilinib, falsafani o‘qitishga differentsial yondoshuv shakllandi. Shu yillarda fakultetda professorlar: - 
M.Xayrullaev, M.Baratov, L.E. Garber, V.N. Moroz, M. Nurmatov f.f.n dotsent M.Q. Aripov, f.f.n. dotsent 
M.Daliev, dotsent E.N. Abramyan, Z.Mo‘minova, dotsent T.M.Ramazanov, I.R.Ramazanov, R.Nosirov, 
SH.B.Qahharova, M. Usmonov, I.L. Turchaninov, fakultetning bitiruvchi yoshlari M. Sharipov, B.To‘ychiev, 
E.Mo‘minov, A.O‘tamurodov, I.Ergashev, o‘rindoshlik asosida professorlar M.N. Abdullaeva, H.Aliqulov va 
boshqalar ilmiy pedagogik faoliyat olib borganlar. 
1990 yilda universitet yangi Nizomi qabul qilinib, uning keyingi taraqqiyot yo‘llari, vazifalari, huquqlari, 
xalq hayotidagi mavqei yangi dunyoqarash nuqtayi nazaridan belgilab olindi. SHu bois 1991 yilda fakultet 
tarkibidan ―Iqtisod‖ bo‘limi ajraldi hamda Falsafa, sotsiologiya va psixologiya‖ bo‘limlari va 9 kafedradan iborat 
―Falsafa‖ fakulteti yoshlar ongiga mustaqillik mafkurasining mazmun va mohiyatini singdirish, yangi 
dunyoqarashni shakllantirish yo‘lida fidokorona mehnat qildilar. 
1989-2007 yillarda ―Falsafa tarixi va mantiq‖ kafedrasining mudiri lavozimida ishlagan professor 
S.A.Yo‘ldoshev kafedra a‘zolari bilan hamkorlikda SHarq va G‘arb xalqlari tarixi, Markaziy Osiyo xalqlari falsafasi 
va ijtimoiy axloqiy qarashlarini o‘rganish bilan bir qatorda, mantiq fanining keng qamrovli o‘rganilishiga ham 
alohida e‘tibor qaratib kelgan. Magistraturada ushbu yo‘nalish bo‘yicha mutaxassislik ochishga boshchilik qilgan. 
Pokiston va Eron falsafasini O‘zbekistonda chuqur o‘rganilishiga munosib hissa qo‘shgan. 
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimovning 2000 yil 28 yanvardagi farmoniga ko‘ra, Toshkent 
Davlat universitetiga ―Milliy‖ maqomi berilishi, fakultet professor o‘qituvchilariga mas‘uliyat yuklashi bilan bir 
qatorda yangi faoliyatga chorladi. Ular falsafiy bilimlarni, yangilangan tafakkur nuqtayi nazaridan yoritish bo‘yicha 
faol ish olib bordilar.
2002 yilda yangi ―Falsafa va fan metodologiyasi‖ kafedrasining tashkil qilinishi falsafadagi ijtimoiy 
muammolar bilan bir qatorda, fundamental masalalarning o‘rganilishiga keng imkoniyatlar yaratdi. ―Falsafaning 
metodologik muammolari‖ ilmiy maktabiga asos solindi. Bugungi kunda ushbu maktab tadqiqotchilari tomonidan 
―gerontologiya‖ - qariyalik muammosi, ―tanatalogiya‖ - o‘lim va barhayotlik muammosi, ―fenomenologiya‖ 
insonning individual ijtimoiy ongiga ta‘sir qiluvchi omillar muammosi, ‖germenevtika‖ - tushunish va tushuntirish 
muammosi, ―epistemologiya‖, ―fan falsafasi‖, ―Ijtimoiy vaqt‖, ―Sinergetika‖, ―Dialog tushunish vositasi‖ kabi 
muammolarning falsafiy tahliliga qiziqishning kundan kunga ortib borishi yangi avlod faylasuflarining yuqori 
intellektual salohiyatga egaligi va ayni paytda ularni ilmga yo‘naltiruvchi munosib ustozlar borligidan dalolat 
beradi. 
O‘tgan yillar davomida fakultet bitiruvchilari nafaqat pedagogik faoliyati, balki ilmiy salohiyati bilan falsafiy 
fanlar bo‘yicha yangi o‘quv adabiyotlarini yaratish jarayonida ham faol ishtirok qildilar. I.Saifnazarov muallifligida 
―Kurs lektsiy po filosofii‖ (2001), ―Ilmiy ijod metodologiyasi‖ (2004), ―Fanlarning falsafiy masalalari‖ (2007 
I.Rahimov A.O‘tamurodov hamkorligida ―Fanlarning falsafiy masalalari‖ (2005), D.Fayzixo‘jaeva va M.SHarpovlar 
hammuallifligida ―Mantiq‖ (2004) o‘quv qo‘llanmalari, S.Mamashokirov tahriri ostida Falsafa (2005 lotin tilida), 
―Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar‖ (2004), ―O‘zbekistonda yangi jamiyat qurilishining 
g‘oyaviy-mafkuraviy masalalari‖ (2005), ―Erkin va farovon hayot qurilishining g‘oyaviy mafkuraviy masalalari‖ 
(2007) o‘quv qo‘llanmalari, Q.Nazarov tahriri ostida ―Falsafa qomusiy lug‘at‖ (2004), ―G‘arb falsafasi‖ (2004), 
―Jahon falsafasi tarixidan lavhalar‖ (2005), ―Milliy g‘oya asosiy tushuncha va tamoyillar‖ o‘quv qo‘llanmasi (2001), 
―Milliy g‘oya asosiy tushuncha va tamoyillari lug‘ati‖ (2005), ―Milliy g‘oya va rahbar mas‘uliyati‖ (2008) kitoblari, 
yakka muallifligida ―Bilish falsafasi‖ (2005), ―Qadriyatlar falsafasi‖ (2004) o‘quv qo‘llanmalari, 
N.A.Shermuxamedova muallifligida ―Filosofiya i metodologiya nauki‖ (2003) o‘quv qo‘llanmasi, ―Falsafa va fan 
metodologiyasi‖ (2005), ―Gnoseologiya‖ (2007), Gnoseologiya – bilish nazariyasi (2009) darsliklari, 
A.Ochildievning ―Milliy g‘oya va millatlararo munosabatlar‖ (2004), Ye.Emirovaning ―Metodika prepodavaniya 
filosofii‖ (2004), shuningdek A.Streltsova bilan hamkorlikdagi ―Vvedenie v spetsialnost» (2009) o‘quv qo‘llanmasi 
kabi qator yangi adabiyotlarining nashr qilinishi fakultetning katta ilmiy salohiyatga egaligidan dalolat beradi. 
O‘zMUning 90 yillik tarixida Falsafa bo‘limining 45 yillik, falsafa fakultetining deyarli 30 yillik faoliyati o‘z 
o‘rniga ega. Zero, bugungi kunda yangilangan tafakkur egalari o‘zbek falsafasining nomini dunyoga tanitmoqdalar. 
Azaliy falsafiy muammolarga yangicha yondoshmoqdalar. ―Ustoz va shogird‖ maktabining yangi avlodi 

---

shakllanmoqda, yangi ilmiy maktablarga asos solinmoqda. Fakultetning 1500 mingdan ortiq bitiruvchilaridan shu 
yillar davomida 40 ta fan doktorlari va 200 dan ortiq fan nomzodlari etishib chiqdi.