Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий,
том 1, СПб.
, 
1869. с. 206.
2. Ўша асар, 203-бет.
3. Ўша асар, П жилд, 362-бет.
16

---

а р а ф а с и д а ва ундан к е й и н ги с и ё с и й во қ еал ард а муҳим ўрин 
ту т га н М аҳм уд Я л а в а ч 1 ( Э л ч и ) ф а о л и я т и н и э с л а т и б ў ти ш
к и ф о я қилади.
А м ер и кал и к ш а р қ ш у н о с Э двард О л в о р т ў зи н и н г “ Ҳ озирги 
ў зб екл ар” м о н о гр аф и яси д а Т уркистон д и п л о м ати яси тарихига 
назар таш лар э к а н , у ҳам “ э л ч и ” атам аси н и н г қадим ийлигига 
ва ун и н г зам ирида яш и р и н га н к е н г қам ровли м аъноларга эътибор 
бериш га ҳаракат қилади. “ М ар к ази й О сиёда, - д еб ёзади у, - 
дип л ом ати я гояси б алки чиғатой тилидаги “ э л ч и л и к ” сўзининг 
т а ъ с и р и о с т и д а п а й д о б ў л г а н д и р . Бу с ў з “ д и п л о м а т н и н г
ф а о л и я т и ” ё к и “ я қ и н а л о қ а л а р ” ёхуд “ қ а б и л а (э л ) и чи даги
м уносабатлар” м аъ н оси н и англ атади ” 2. Бу ф и крларга, умуман, 
қўш илиш м ум кин. У ларни давом эттириб ш уни айтиш керакки, 
д е м а к , д и п л о м а т и я т а р и х и м и з ж уд а қ а д и м з а м о н л а р д а н о қ
турк и й қавм л ар ўртаси д аги м у н о саб атл ар н и тарти бга со л и ш , 
“ э л л а р ” о р а с и д а г и н и з о л а р г а б а р ҳ а м б е р и ш , ў з а р о я х ш и
м уносабатларни йўлга қўй и ш тарзида вужудга келган ва у аста- 
секи н туркий қавм л ар н и н г ўзаро б орди-келдиларидаги эн г яхш и 
а н ъ а н а л а р н и ў зи д а м у ж а с с а м л а ш т и р а б о р и б , и зч и л қ о н у н - 
қоидаларга эга бўлган д и п л о м ати к м уносабатлар тарзида, яъ н и
“ элчи лар м уносабатлари” га айланган. Э двард О лворт бу масала 
ю за с и д а н ўз м у л о ҳ а з а л а р и н и б а ё н э т а р э к а н , у М а р к а зи й
О си ён и н г ж анубий қи см лари д а айрим ҳолларда элчи ва эл чи л и к 
ўрнига “ с а ф и р ” ва “ с а ф о р а т” атам ал ари н и н г иш латилганлигига 
ҳам иш ора қилади. А раб ва ф о р си й тилли давлатларда бу ҳол 
м авж уд, ал батта. У ж о й л а р д а н Т у р к и с т о н с а р ҳ ад л а р и д а қад 
кўтарган давлатлар ҳукм дорларига йўлланган эл чи л арн и ш ундай 
деб атаганлар. А м м о Т у р к и сто н н и н г ўзидан б ош қа давлатларга 
ю борилган р асм и й вак и л л ар ҳам м а вақт “ э л ч и ” ва у л арн и н г 
ваколати “ э л ч и л и к ” д еб ю ритилган . Бу ерда ш уни ҳам айтиш
керакки , ай ри м ҳолларда ф о р си й ти л л и ю ртлардан келган давлат
/. 
Бу ҳақда қаранг: Аббос Иқбол. Тарихи мўғил аз ҳамле-йе то ташкил
доулате Темури. Теҳрон, 1364(1945), 22-23 бепыар (форс тилида). Муаллиф
Маҳмуд Ялавач билан боғлиқ воқеаларни баён этар экан, "Ялавач ’’сўзининг
туркий калима эканлигини тасдиқлайди ва унинг маъносини форсча
"феристанде
 " - 
“юборилган ", яъни “элчи "сифатида ишлатилганлигини
айтади.
2. 
Эдвард Олворт. Ҳозирги ўзбеклар. Ўн тўртинчи асрдан бугунги
кунгача. Маданият тарихи. Станфор 1, 
Ш) ^ Щ ^ ^ щ щ у ^ у А и д а ).
17 
2() 
. L-
n o m i f b f r
I
дЬС^ А. O ’z b e k i s ' o n M l-1

---

вакиллари ҳам у л арн и н г ўзлари то м о н и д ан “ э л ч и ” деб атал ган - 
лар. Бу ҳол қад и м и й Т урки стон да қарор топган “ э л ч и ” ва “ э л ч и ­
л и к ” а та м ал а р и н и н г б о ш қ а м ин тақал арга \а м т а р қ а л ганлигидан 
дашолат беради. Б унинг ўзига хос сабаблари бор, албатта. Улардан 
б и р и ш уки, тарихда уш бу зам и н д а қар о р топ ган ва ф а о л и я т
к ў р с а тга н к ў п г и н а д а в л а т л а р а т р о ф ю р т л ар , ш у ж у м л а д а н , 
ф о р си й ҳамда а р аб и й ти л л и м ам л ак атл ар н и ҳам ўз тасарруф и га 
о л ган ва у зо қ м уддат и ч и д а улар ан а шу д а в л а тл а р с и ё с и й , 
и қ т и с о д и й ва м а д а н и й а т а м а л а р и н и н г б и р -б и р и г а ў ти ш и га, 
б а ъ з и ҳ о л л а р д а э с а у м у м и й а т а м а г а а й л а н и ш и г а ш а р о и т
тугдирган. М ар к ази й О си ё м и н тақаси д и п л о м а ти я с и тарихида 
“ э л ч и ” ва “ э л ч и л и к ” а та м ал а р и н и н г ан а ш ундай ж ар аён л ар н и
тасд и кд овч и б и р о м и л га ай л ан ган л и ги кўзга таш л ан ад и .
Ў збек эл ч и л и к м ун осаб атлари н и н г м аънавий асослари ҳақида 
ran кетар э к а н , у н и н г д астл аб ки и л д и зл ар и н и М овароун н ахр 
давлатчилигини нг илк ёзм а м анбаси “А весто”дан қид и ри ш л ози м
бўлади. Бундан уч м и н г йил илгари Аму ва С ир дарёлари ҳавзасида 
вужудга кел ган ва ю к са к суғорм а д е ҳ қ о н ч и л и к к а а со сл ан ган
қадимги туркий ц и ви ли зан и яд ан мужда берувчи уш бу муқаддас 
к и т о б д а б о ш қ а э л л а р б и л а н м у л о қ о т м а с а л а л а р и н и н г асл 
м аънавий м оҳиятлари - э р к , ўзаро тен гл и к ва ватанпарварлик 
каби қадриятларга тааллуқли туш унчалар ўз и ф од аси н и топган. 
М а са л а н , З а р д у ш т Х ат (н о м а )л а р и д а н и б о р а т « А в есто » н и н г 
икки н ч и китоби - “ Ё с и н ” н и н г 14- баш оратида худо “ М ен эзгу 
ф и к р (н и ят)л ар н и , эзгу сўзларни ва эзгу ам алларн и ёқ ти р а м ан ” , 
д ей д и . З а р д у ш ти й л и к и й м о н и н и н г ҳаётда ф и к р л а р с о ф л и ги , 
сўзн и н г собитлиги, ам ал л арн и н г и н со н и й л и ги каби уч таянчга 
асослангани таъкидланади. “ Берган с ў зн и н г устидан ч и қ и ш , унга 
с о д и қ қ о л и ш , с а в д о -с о т и қ л а р д а ш а р тн о м а л а р га қатъ и й ам ал
қилиш , қарзни вақтида тўлаш , ал дам чи л и к ва хиёнатдан холи 
б ў л и ш ” и й м о н л и л и к н и н г к ў р и н и ш л а р и с и ф а т и д а т а л қ и н
эти л ад и 1. А на шу яхш и си ф атлар кундалик ҳаётда, б о ш қ а одам лар 
ва қавм лар б илан олиб бориладиган муносабатларда осой и ш тал и к 
ҳамда бахтли ҳаёт кеч и ри ш йўлини таъ м и н л овч и ом ил бўлиш и 
уқтирилади.
/.