Ўзбек дипломатияси тарихидан

Пирмуҳаммадга барча беклар амзо чеккан “Иттифоқнома ’’ни зудлик билан
Қандаҳорга етказишдек ғоят муҳим ва ўта махфий юмуш Отламишга
юклатилганини кўрамиз. Қаранг: Тадж ад-дин Ас-Салмани, Тарих-наме.
Перевод с турке кого акад. З.М. Буниятова. Баку, Элм, 1911. с. 26.
1. Шомий. Зафарнома, 289-бет
2. IV. J. Fishel. A new Latin sourse. - p. 201.
71

---

ти р и л ган ҳарб и й тад б и р учун С о ҳ и б қ и р о н ихтиёрида етарли 
баҳона бор эди: у н и н г дўстлик муждаси билан султон Б арқуққа 
юборилган элчилари хиёнаткорона ўлдирилганди. Барча халкдар 
том онидан қабул этилган ва амал қи л и н и б келинган қадим ий 
удум - “ элчига ўлим йўқ” удуми бузил ганди. А м ир Т ем ур С урия 
сарҳадларини эгаллагач, бу ерларга, яъни мусулмон халиф алари 
қарор топ ган м ам л ак ат сарҳадларига кел ган л и ги н и м аъ н ави й
ж иҳатдан исботлаш м ақсадида ю қоридаги сабаб билан ч ек л а н ­
масдан ян а қатор тадбирларни амалга ош иради. 1401 йилда ш арқ- 
н и н г ўша даврдаги э н г й и р и к ва гавжум савдо м арказларидан 
бири - Д а м а ш қ ш аҳри н и н г А м ир Темур қўш инлари том он и д ан
забт э ти л и ш и н и н г ш оҳиди бўлган и тал и ял и к тож и р Белтрамус 
д е М и н г н а н е л л и ўз э с д а л и к л а р и д а а н а ш у н д а й м а ъ н а в и й -
д и п л ом ати к тадбирлардан бири ҳақида қуйидагича ҳикоя қилади: 
“ Бир кун Т ем ур М и ср н и н г Сурияда асир туш ган м ам лук ш аҳзо- 
далари ва султон н о и б л ари н и ўз ҳузурига олиб кели ш н и бую рди. 
У уларга султон ҳузурида баж арган иш лари ҳақида қатор саволлар 
берди. У л а р н и н г ж аво б л ар и н и эш и тгач , б о ш и н и с а р а к -с а р а к
қилиб ш ундай деди: “ Ў з-ўзидан р авш ан ки , сизлар ҳеч нарсага 
яроқси з киш ил ар эк а н с и з, султон и н гиз эса нодон экан . А гар у 
нодон бўлм аганда, сизл ард ек одам ларни ш ундай ю ксак л а в о зи м - 
ларга тай и н л ар м и д и ” . Ш ундан сўнг у Д ам аш кд а М иср султони 
ноиби л авози м и да бўлган С айф уддин С удундан1 бош лаб, қолган 
а с и р л а р н и ҳам б и р м а - б и р с ў р о қ қ и л д и . А м м о у л а р н и н г
биронтасида \а м эътиборга л о й и қ ақл -зако в ат кўрм ади. Ш унда 
у: “ С излар ф ақ ат чўчқа б оқиш га ярайсизлар, холос. Ҳ ам м ан ги з 
ўз и н соний қ и ёф ан ги зн и йўқотгансиз” , - деди ва буй руқ берди: 
“ Бугдой, м акка ва отларга хаш ак олиб келинглар. Булар орқалаб 
олиб кетсин, чунки б ош қа иш га яр ам ай д и л ар”2. Бу б илан А м ир 
Темур у ердаги аҳолига улар тепасида турган аъ ён л ар н и н г ю ртни 
бош қарув иш ига яр о қ си з к и ш и л ар э к а н л и ги н и , бундай зотлар 
зулмидан м усулм онларни озод этиш эса савобий тадбирлардан 
с а н а л и ш и н и эс л а т и б қўяди. Т а н и к д и тари хч и ол и м
Э д вард
Г иббоннинг таъ ки д лаш и ч а, А м ир Темур худди шу вақтда Ҳ алаб
/. 
Темур элчиларининг ўлдирилишида асосий айбдор бўлган Сайфиддин
Судунни Соҳибқирон ўлимга ҳукм этади.
2. Fishel W.J. A new Latin sourse. p. 211.
72

---

ш а л и л а ас и р туш ган л ар ораси дан ҳуқуқ о л и м л а р и н и йиғиб, 
улар билан суҳбат курган ва бу суҳбатда ислом байрогини бедахл 
ва безавол сакдаш у н и н г асосий м ақсади э к а н л и ги н и қатъий 
таъ ки д лаган . А й н и вақтда, у бу ж ойларда м авж уд бўлган асл 
исломдан ч ек и н и ш \о л л ар и га и ш ора қилиб «М оавия истилочи 
эди. Й азид золим , қонхўр эди. Ф ақат Али ҳазратлари пайгам - 
б а р и м и зн и н г қонуний издош лари бўлганлар»1, дейди.
Бу парчадан кўриниб турибди ки, С оҳи б қи рон атроф дагиларга 
\ а т т о х а л и ф а б ў л га н м а м л а к а т д а ҳам ҳ а қ й ў л и д а н т о й г а н
М уови я ва Й а зи д т а р а ф д о р л а р и б о р л и г и н и , бу м ам л ак ат н и
ислом д и н и га раҳна солувчи бузғунчилардан тозал аш О ллоҳга 
хуш келадиган савоб и ш лардан экан л и ги ва бу вази ф а у н и н г 
зи м м аси га ю к л а н га н и н и туш ун ти ри ш га ҳаракат қилади. Бу эса, 
ўз н авбатида, у н и н г б о ш қ а м ам лакатларга ам алга ош и р и л ган
ю ри ш л ари д аги к а б и , қўш и н л ари б илан Ҳ алабга кел ган ли ги н и
м аъ н ави й ж иҳатдан окд аш га қаратилган тарги б и й тадбирлардан 
б и ри бўлганди. “ Қ ай си б и р ви л оят х а л қ и н и н г э ъ т и қ о д и , - деб 
ёзи л ган бу ҳақда “Т ем ур тузук лари д а” , - Ҳ азрати С а й й и д ал- 
М у р с ал и н , ун га О л л о ҳ н и н г м арҳам атлари б ў л с и н , х о н а д о н и
а қ и д а л а р и д а н ф а р қ л а н и б ў з г а р г а н б ў л с а , п о д ш о \л а р ў ш а
ви л оятн и б о си б ол и ш л ар и ва у ер аҳолисини бузуқ эъ ти қод лари - 
д а н қ а й та р и ш л а р и л о зи м . Бунга м и сол , м ен Ш ом ви лояти га 
к и р и б , бузуқ эъ ти қо д л и к и ш и л а р н и ж азо л ад и м ” 2.
А м и р Т ем ур “Т у зу к л ар и "д а “ Қ айси и ш н и ч о р а-тад б и р билан 
б и т и р и ш н и н г и л о ж и б ўлса, унда қи л и ч и ш л а т м а д и м ” 3 д еган 
и б ора б и ти л ган . Бу нарса у н и н г д и п л о м а ти яс и д а а со си й ўрин 
тутган ли ги н и кўрам из. Бу д и п л о м а ти к йўл Т у р о н за м и н н и бир 
яхлит д авл ат си ф ати д а б и рл аш ти ри ш д а катта иж обий натиж алар 
берди. Акс ҳолда кўплаб қон тўки лган , м ўғулларнинг 150 йил 
давом этган зулм идан к ей и н эн д и қад ростлаб келаётган ўнлаб 
ш а ҳ а р -қ и ш л о к д а р ва су ғо р и ш и н ш о о тл а р и қай тад ан вай рон