Ўзбек дипломатияси тарихидан

Минҳож Сирож. Табақоти Носири. Кобул, 1343 ҳ.ш., 2-жилд.
102-бет.
2. Ўша асар, 104-бет.
54

---

ё зи ш и ч а , мўғул с а в д о га р л а р и га М аҳм уд Х о р а зм и й , А лихўж а 
Бухорий ва Ю суф Ў трорий н ом ли м усулм он савдогарлар б о ш ч и - 
л и к қ и л и ш г а н .1 А ф ти д ан , бу к и м сал ар мўғуллар б и л ан ан чад ан
бери б о ғ л и қ б ўл и ш ган . У лар Ўрта О с и ё н и н г турли м и н т а қ а - 
л ари д ан э к а н л и ги ҳам маълум м улоҳазага сабаб б ўлиш и м ум кин. 
Д е м а к , Ч и н ги зх о н бу пайтга кел и б ўзидан ғарбда ж о й л аш ган
кучли ва й и р и к д авл ат - Х о р а зм ш о \л а р и м п ер и я с и н и яқ и н д а н
ўр ган и ш , ўш а е р л и к зукко ш ах слар н и н г ўз хизм атида б ў л и ш и - 
н и та ъ м и н л а ш , ў заро м улоқотларда улардан ф ао л ф о й д а л а н и ш
с и ё са ти н и қ а т т и қ йўлга қўйган. Бу эс а м ўлж алланган ва маълум 
м ақсад л ар с ар и й ўн ал ти р и л ган д авл ат с и ё с а т и н и н г б и р к ў р и н и - 
ш и эди, албатта.
Ч ингизхон ўз хизматидаги ана шу мусулмон савдогарлар орқали 
Х ор азм ш о ҳ га а таб қи м м атб аҳ о с о в га л а р ю б орган . У лар 1218 
й и л н и н г баҳорида М овароуннаҳрга келадилар. Элчи савдогарлар 
Ч и н г и з х о н н и н г с о в ғ а -с а л о м л а р и ҳам да м а к т у б и н и с у л то н га
топш ирадилар. Ч ингизхон ўз мактубида куйидагиларни ёзган эди: 
“ С алом , сенга! Б илам ан сен ўзинг тенгсиз ва чексиз қудрат соҳиби 
улуғ подш оҳсан, м ен сен и ўз ф арзандим дек (ўғлим) эъзозлайм ан. 
Ш уни \а м эслатиб қўйм оқчим анки, м ен ҳам дун ён и н г бу қисм ида 
катта қудратга эга м а н , ж ум ладан, Х итой, бутун Т у р к и сто н ва 
ун и н г турк қабилаларини ўз тасарруф им га киритиб, бўйсундир- 
ганман.
Б у г у н г и к у н д а м е н и н г м а м л а к а т и м ж а н г о в а р қ у д р а т л и
б оти рл ар б и л ан тўла, а й н и пайтда б о й л и к ж иҳатдан ҳам кумуш
ва ти л л о га кўм и л ган . Ш у н и н г учун б ундай қудрат ва б о й л и к
соҳиби бўла ту р и б , б о ш қ а м ам алк атл ар н и ўз қам р о ви м га қўш и б
о л и ш га ҳеч қ а н д ай эҳтиёж сезм ай м ан . С ултон даргоҳига махсус 
э л ч и л а р н и ю б о р и ш д а н м а қ с а д и м , д ў с т л и к ва т и ж о р а т
ал о қ а л а р и н и қ а р о р топ ти р и ш д ан иборат. Ш унд ай б и р б и ти м н и
ту зи ш катта м о д д и й б о й л и к л ар д а н ф о й д а л а н и ш д а н т а ш қ а р и
ф у қ а р о л а р и м и з ўртасидаги д ў с тл и к н и м устаҳкам л ай ди ” 2.
Б ундай қ араган д а, бу хат жуда ж ўн, содда и б оралар б илан 
б и ти л ган саҳ р о й и б и р ҳу км д о р н и н г м актубига ўхш аб кетади. 
Аслида эса у Ч ин ги зхон д е к қув ва ўта тад б и ркор хон том он и д ан
/. 
Аббос Иқбол. Таърихи Мўғул аз ҳамлейе Чангиз mo ташкиле
дўулате Тимуры. Теҳрон, 1343 ҳ. ш. 22-6em.
2. 
Ҳерольд Лэмб. Чингизхон. Ингпиз тилидан форс тилига таржима.
Таржимон Ғулом Ҳусайн Қоракўзлу. Теҳрон, 1373 ҳ. ш. 197-бет.
55

---

атай л аб ан а шу тар зд а Х оразм ш оҳига ю б ори л ган д астл аб к и
мужда бўлиб, унда у ў зи н и н г М уҳаммад Х оразм ш оҳдан устун- 
л и ги н и , ўта бадавлат ва қудратли под ш о^ли ги н и , ай н и вақтда, 
н аф ақат Х итой ва мўғуллар, балки туркий қаб и л ал ар н и н г ҳам 
хоқонига ай л ан ган л и ги н и ш аъма қилиб ўтган эди. Бундай б еп и - 
сан дл и к руҳида ёзилган мактуб, а й н и қ са, ундаги “ ф ар за н д и м ” 
ва “Т уркистон ва туркий қабилаларни ҳам б ўйсундирдим ” қаби- 
лидаги иборалар Х оразм ш оҳни ғазабга келтирди. Тахтга ч и қ қ а н - 
д ан буён қатор ғалабаларн и қўлга ки р и тган , эн д и л и к д а ҳатто 
Бағдод халиф алигидан ҳам ягона мусулмон ҳукм дори си ф атида 
ўз ном и н и хутбага қўш иб ўқи л и ш и н и талаб қи л аётган , Турон 
ва Э р о н н и н г ш о ҳ и с а н а л г а н С ул тон М уҳам м ад Ҳ о р а зм ш о ҳ
бундай муомалага ўрганм аган эди. Ш ун и н г учун ҳам у элчидан 
ҳақоратом уз бир оҳангда: “А йт-чи м енга, сен тилга олган Ч и н ги з 
ўзи к и м ва н и м а и ш қ и л а д и ? Бу м ак ту б д а ё з г а н и д е к , Ч и н
м ам лакатини қўлга ки ри тган и р о стм и ?” - деб с ў р ай д и .1
Ш о ҳ н и н г б а р ч а с а в о л л а р и г а э л ч и л а р б и р и н - к е т и н ж уд а 
эҳтиёткорлик ва ўта зи й р а к л и к билан ж авоб қайтарадилар. У лар 
асоси й урғуни Ч и н ги зх о н н и н г д ў стл и к ҳақидаги ф и к р л а р и н и
ҳар т о м о н л а м а р и в о ж л а н т и р и ш г а қ а р а т а д и л а р . Ч и н г и з х о н
том он и д ан Х оразм ш оҳга то р т и қ си ф атида ю борилган жуда бой 
совға-салом лар - о л ти н -кум уш ём билар, турли қим м атбаҳо яш м а 
тош л ари , о қ туя ж унидан тўқилган м атолар ва б о ш қ а торти кд ар 
ҳам орадаги к ў н ги л с и зл и к н и ю м ш атиш га сабаб бўлади. У ндан 
та ш қ а р и , Х о разм ш оҳ ш аркд а п айдо бўлган бу қудратли д авлатни 
яхш и б илм ас, Б ағдод б и л ан м у н о саб атл ар н и н г к е с к и н л а ш ган
б и р в а қ т и д а у б и л а н д ў ш м а н л и к й ў л и га к и р и ш н и м аъ қ у л
топм асди. Хуллас, м узокаралар асносида Х о р а зм ш о ҳ н и н г мактуб 
м а зм у н и д ан бўлган н о р о зи л и ги а с т а -с е к и н с ў н и б , т о м о н л а р
и к к и ўртада Ч и н ги зх о н т а к л и ф этган д ўстл и к ш а р тн о м а си н и
тузиш га эр и ш ад и л ар . Бу ш артн ом ага м у в о ф и қ та р а ф л а р б и р - 
б и р л ар и н и н г д ўсти н и дўст, д у ш м а н и н и эса д уш м ан д е б б и л и ш
м аж бури яти н и олади.
Бу ерда ш уни алоҳида таъкидлаш ж ои зки , Ч ин ги зхон н ом идан 
уш бу ш артном ани қабул қи л и б олган к и ш и н и н г ном и М аҳмуд 
бўлиб, унга Я лавоч д еган л ақ аб берилган эди. Бу атам а туркийда 
ю б о р и л г а н , в а к и л , э л ч и м а ъ н о с и н и б и л д и р а д и . Ю қ о р и д а