Ўзбек дипломатияси тарихидан

М иронш оҳ м ун ш и , М ул л а З о ҳ и д м унш и, М у ҳ а м м а д Тоҳир
м унш и. М а к т уб о т , м ун ш аот в а м ан ш урот . Ў збеки ст он
Р есп убл и каси Ф анлар а к ад ем и я си Ш арқш ун осли к инст ит ут ы
қ ўл ёзм а л а р х а зи н а си , И нв. № 2 8 9 . 2 0 0 - а ,б бет лар.
Д . В а л и ева т арж и м аси .
Азимжон Мўминжоновнинг элчилиги ҳақида 1
А рхивда Бухоро эл ч и си А зим ж он М ў м и н ж о н о вн и н г О ренбург 
ген ер ал -гу б ер н ато р и Г.С. В о л к о н с к и й га х а ти н и н г тар ж и м аси
с а қ л а н и б қ о л г а н . Қ у й и д а ў з б е к т и л и д а г и а с л н у с х а с и г а
солиш тирилган уш бу тарж им а келтирилади: “ О ренбург ҳарбий 
г е н е р а л -г у б е р н а т о р и с а о д а т л и к н я з ь Г р и г о р и й С е м е н о в и ч
В ол ко н ски й га Бухоро ш аҳ р и н и н г элчи си д ево н б еги А зим ж он 
М ўм инж оновдан. М ен и им ператор аъ л оҳазратл ари н и н г ю ксак 
с а р о й и га эл ч и с и ф а т и д а ж ўн атаёти б , Б ухоро ҳ у к м д о р и М и р
Ҳ а й д а р х о н л о з и м б ў л ган ш а р тл а р (га п л а р ) и з \ о р қ и л и н г а н
ё р л и қ н и қўлим га берди. Бу ё р л и қ қ а қўш и м ча қ и л и б , Бухоро 
ҳукмдори қуйидагиларни оғзаки ай ти ш н и бую рди.
Б и ри н ч и . Баш арти Русия.подш оҳи, им ператор ҳазратлари, рус 
ва Б ухоро са в д о к а р в о н л а р и н и н г ч ўлд ан х а в ф с и з л и г и учун 
Б у х о р о ш а ҳ р и н и н г а й н и ч е г а р а с и г а ч а б ў л м а с а ҳ а м , б и р о қ
С ирдарё бўйигача у л арн и н г б еш и каст ўтиш и учун рус ҳарбий 
ҳ и м о я с и н и та й и н л а б , ҳ и м о я та д б и р л ар и т у зи ш н и л о зи м деб 
билсалар, унда Бухоро ҳоким и М ир Ҳ айдархон ҳам, ў зта р а ф и д а н
1 Внешняя политика России XIX и начала XX века. Серия 1. т. VIII,
с. 646-647.
35 2

---

С и р д а р ё д а к а р в о н н и к у ти б о л и б , у н и Б у х о р о га ч а к у за ти б
бориш га етарлик ҳарбий соқчи отряд тайинлайди. Бухорода савдо 
тугагандан сўнг Русияга қайтаётган карвон С ирдарёгача Бухоро 
соқч и отряд и ҳ и м ояси д а боради ва Русия соқч и аскар л ар и га 
топш ири лад и. Бухоро ҳоким и б ун и н г қоидаларини бутунрусия 
подш оси им ператор ваколат бери ш н и лозим топган ш ахе билан 
аникдайди.
И к к и н ч и . Б а ш а р т и б у т у н р у с и я п о д ш о с и , и м п е р а т о р , 
к а р в о н л а р д а
ў з л а р и н и н г
м о л л а р и
б и л а н
б и р г а
р у с
с а в д о г а р л а р и н и н г ўзл ари ёки у л а р н и н г и ш о н ч л и в а к и л л а р и
(п р и к а зч и к л а р и ) б о р и ш л ар и н и л о зи м деб би л сал ар, бу ҳолда 
Б ухоро ҳ о к и м и у л ар н и н г Бухорога к и р и ш и га ва э р к и н савдо 
қи л и ш л ар и га ҳеч қан д ай қ а р ш и л и к қи л м ай д и . Б и р о қ , уларга 
ҳ о м и й л и к қ и л а д и в а с а в д о и ш л а р и б и л а н б о ш қ а О с и ё
ш аҳарларига б ори ш л ари га рухсат беради. Агар Бухоро ҳоким и 
М и р Ҳ а й д а р х о н т о м о н и д а н т а к л и ф қ и л и н г а н бу б и т и м
м а ъ қ у л л а н с а , у н д а рус м а н с а б д о р л а р и ва с а в д о г а р л а р и д а н
ко н су л н и , у н и н г ён и д а ф ақ ат и ззат-эҳти ром учунгина, к и ч и к
ҳарбий соқч и отряд билан қабул қилади, ток и м Бухоро аҳли бу 
я н г и ф а р м о й и ш д а н у м у м с а в д о м а н ф а а т л а р и г а з и д б ў л ган
хул осалар қ и л м а с и н . Ш у м асала ҳақи д а ҳам да ум ум ан ўзаро 
с авд о н и н г м анф аати учун М ир Ҳ айдархон Русия давлати б илан 
ўзаро с а в д о н и н г бутун м у зо ф о ти д а , ҳам е н ги л т а к қ и р ғи з ва 
қ о зо қ л а р н и н г талаш идан қутулиш учун хамда ўзаро ф ой да учун 
халқаро савдо б и та м и тузиш га ва им золаш га тайёр.
У чинчи. Бухоро ҳоким и М ир Ҳ айдархон ва Бухоро вазирлиги 
м е н г а , д е в о н б е г и А з и м ж о н г а , 
б у т у н р у с и я
п о д ш о ҳ и , 
и м п ер ато р д ан , ш уни и лти м ос қ и л и ш н и қ а тти қ б ую рд и л арки , 
ф а қ а т Б у х о р о с а в д о г а р л а р и г и н а с а в д о қ и л а д и г а н О с и ё
бож хоналари б ош қарм аси б ош қа м ансабдорга эм ас, (балки) ягона 
ҳарбий губернаторга бўйсундирилса ва О ренбург ўлкаси Бухоро 
б илан ва б о ш қ а ш аҳарлар билан қадим дан қандай қоида асосида 
савдо қилган бўлса, худди ўш андайлигича қолсин. Б у н и н гу сти га, 
Б ухоро ҳ у к м д о р и хоҳиш б и л д и р а д и к и , А стр ах ан , О р е н б у р г, 
Т р о и ц к , П етроп авл овск бож хоналарида оси ёли к ж ам оалар савдо 
қилаётганда Бухоро ш а \р и д а н ҳар йили эн г бой ва сарм ояси кўп 
бўлган и к к и к и ш и ўш а ж ам оалар то м о н и д ан сайлаб қўйилса, 
улар устидан С и з том он д ан назорат қилиб турилса, ток и м улар
353

---

савд о ҳ ақ и д аги б а р ч а ф а р м о й и ш л а р д а н ва н а зо р а т д а н ўтган 
м оллардан туш адиган бож солиқларидан бохабар бўлиб турсалар. 
Б у н и н г учун у л а р м ахсус д а ф т а р л а р ту т и б , м о л л а р ва б о ж
сол и қл ари н и ёзиб борсалар, йил тугагач улар ҳар и ккал аси н и н г 
и м зо си б и л а н б о ж х о н а о б о р о ти л а ў з л а р и н и н г с а в д о л а р и ва 
хазинага туш ган бож со л и қл ар и н и н г ум умий ҳисоб ведом остини 
бериш лари л ози м . Б ож хоналарга тай и н л ан ган Бухоро м ансабдор- 
ларига ўз эл атл ар и н и н г савдога тааллукди бўлган барча иш лари 
бўйича илтим ос қи л и ш ҳуқуқи б ерилсин; уларга бож хоналарда 
(ю з берадиган ва) қатъ и й қарор қи л и ш учун О ренбург чегара 
к о м и с с и я с и г а ю б о р и л а д и г а н б а р ч а д а ъ в о л а р н и к ў р и ш д а ва 
текш ирувларда и ш ти р о к этиш га рухсат берилади.
Я на Бухоро ҳ оки м и истайдики, ҳар йили и к к к т а бухоролик 
м ансабдор м азкур к о м и с си я н и н г иш ида и ш ти р о к этси н ; ниҳоят, 
д еяр л и к бутунлай О сиё савдоси мужассам бўлган О ренбург ва 
Т р о и ц к бож хоналари ҳар жиҳатдан чегара ко м и сси яси га бўйсун- 
дирилсин. Астрахан бож хонасини эса С ибирь линиясидаги П етро­
п авловск бож хон аси н и ўш а ж ой л арн и н г м аҳаллий ҳоким иятига 
т о п ш и р и л с и н , ч у н к и б у с и з б у х о р о л и к с а в д о г а р л а р с а в д о
оборотила жуда қи й н ал ади л ар ва б ош қа и ж ти м ои й м аҳкам аларда 
ўзл ар и н и н г д аъ во гар л и к проц ессл ари н и тез ва қ о н и қ а р л и ҳал 
қ и лаолм айд илар. Э л чи А зим ж он сўрай ди ки , О рен б ург ҳарбий 
губернатори ў зи н и н г бутунрусия подш оҳи, и м п ератор, ҳузури- 
даги ваколатини Бухоро халқи ф ойдасига (ҳам ) иш латсин.
Т ў р т и н ч и . Б ухоро ҳ о к и м и М ир Ҳ а й д а р х о н (а й т д и л а р к и ), 
баш арти Б ухородаги рус а с и р л а р и 1 ҳақи д а м асал а к ўтари л са, 
(ва) агар и м п ер а т о р аъ л о ҳ азр атл ар и у л а р н и н г т о в о н э в а зи га
Русияга қай тар и л и ш и н и лози м деб топса, чунки улар Бухорода
/.