Болалар ёшида учрайдиган тиш каттик

Milk osti tish toshlari. 
Milk osti tish toshlari milk marginal sohasi ostida 
joylashgan bo`ladi va ularni oddiy ko`zda ko`ra olmaymiz. Aniqlashning asosiy 
usuli zondlash. Aniqlangan tish milk osti toshlari odatda qattiq, to`k jigarrang yoki 
qoramtir-yashil tusda bo`ladi. Milk osti toshi tish bo`yin qismini o`rab olishga 
harakat qiladi va notekis sath hosil qilib tishlarga qattiq yopishgan bo`ladi. 
Kimyoviy va struktura tuzilishi jihatidan milk osti toshlari milk usti toshlariga 
juda ham o`xshashdir. Bular asosan milk suyuqligidan hosil bo`ladi. 
Struktura tuzilishiga ko`ra tish toshlari-bu minerallashib ohaklashgan tish usti 
yumshoq karashidir. Tish usti yumshoq karashi (blyashka) o`zida so`lakka nisbatan 
20 marta ortiqrok kaltsiyni adsorbsiya qilishi mumkin. Tish toshlari tez-tez hosil 
bo`lib turuvchi kishilarda tish usti karashlarida 3 hissa ko`proq fosfor bo`lishi 
aniqlangan. Bu esa tish toshlarining u yoki bu miqdorda hosil bo`lishida fosfor 
elementining o`rni borligini ko`rsatadi. 
Tish usti yumshoq karashlarining minerallashib ohaklashishi va toshga 
aylanish jarayoni asosida kaltsiy ionlarining proteinpolisaxarid kompleksi bilan 
birikishi oqibatida fosfat kaltsiy kristallarining blyashka ustiga cho`kib, 
mikroorganizmlariga to`yinishi va massasining oshishi yotadi. 
Tish usti toshlarini hosil bo`lishida ovqatning qattiq yumshoqligi ham muhim 
o`rin tutadi. Qattik ovqatlar chaynash tish toshlarini hosil bo`lishiga to`sqinlik 
qiladi. Yumshoq ovqat iste’moli uning hosil bo`lishini tezlashtiradi. 
1.2. Og`iz bo`shlig`i suyuqligi (so`lak) 
Og`iz bo`shlig`ida va uning atrofida anatomik jihatdan mustaqil a’zo bo`lib 
hisoblanadigan ekzokrin so`lak bezlari joylashgan bo`lib, ular og`iz bo`shlig`iga 
so`lak suyuqligini ishlab chiqaradi. Bu bezlardan eng yiriklari: quloq oldi bezlari, 
jag` osti bezlari, til osti bezi hisoblananadi. Bundan tashqari son-sanoqsiz mayda 
bezchalar og`iz bo`shlig`i shilliq pardasining barcha sohalarida sochilgan holda 
joylashgandir. 
Mazkur bezlar ishlab chiqqan suyuqlik sekreti-so`lak deb ataladi. So`lak 
og`iz bo`shlig`iga ajralib chiqqandan so`ng unda mavjud bo`lgan erkin chiqindilar 
bilan aralashib, aralashgan so`lak yoki og`iz bo`shlig`i suyuqligi» nomini oladi. 
Yuqorida ko`rsatilgan tartibda hosil bo`lgan aralashgan so`lak og`iz 
bo`shlig`i a’zolari: tishlar va og`iz shilliq pardasining fiziologik me’yordagi 
faoliyatini ta’minlaydi. Og`iz bo`shlig`i suyuqligining tarkibida so`lak bezlari 
sekretidan. tashqari epetiliy hujayralari, leykotsitlar, mikroorganizmlar, ovqat 
qoldiqlari mavjud bo`ladi. 
Og`iz bo`shlig`i suyuqligining tarkibi va hususiyatlari ko`pchilik hollarda 
so`lak bezlarining to`laqonli faoliyatini organizmning umumiy ahvoli so`lak 
ajralish tezligi, ovqat qoldiqlarining tarkibi va og`iz bo`shlig`ining gigiyenik 
holatlariga bog`liqdir. 

---

259 
Odatda bir kecha kunduz mobaynida 500 ml ga yaqin so`lak ajraladi. 
Bundan taxminan 200 ml ovqatlanish paytida, kolgan qismi esa nisbiy tinchlik 
vaqtida ajralib chikadi. Yosh o`tishi bilan so`lak ajrayshi susayadi, bu esa og`iz 
bo`shlig`ida joylashgan to`qimalarga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Misol tariqasida, 
quyidagi holatlarni keltirish mumkin: og`iz qurishi, ovqat yutishning qiyinlashuvi, 
so`lak quyilishi gaplashishga qiynalish va tish qattiq to`qimalari xastaliklarining, 
ayniqsa kariyes kovaklari ko`payib ketishi va x. k. 
Bugunki kun ilmiy ma’lumotlariga asosan og`iz bo`shlig`ida so`lak 
yumshoq to`qimalar va tishlar yuzasini 0.1 mm qalinlikda ko`mib turarkan. 
Ma’lumki so`lak og`iz bo`shlig`ida mavjud bo`lgan vaqtda undan ajralib chiqqan 
moddalar shilliq parda va tish to`qimalariga cho`kadi, shu bilan bir vaqtda ular 
sathidagi keraksiz mahsulotlar so`lakda erib yuvilib ketadi. Shu nuktai nazardan 
ko`rsatilgan qalinlikdagi so`lakning tish yumshoq karashlari ustidan suzib, o`tish 
tezligi uning tarkibiy qismlarining karashlar bilan bo`ladigan modda almashinuvi 
jarayoni jadalligini belgilaydi. Bu tezlik og`iz bo`shlig`ining barcha joylarida har 
xil bo`lishi tishlarning kariyes bilan kasalanishi ham har xil bo`lishini ta’minlaydi. 
So`lak o`z tarkibida 0.58% quruq modda saqlaydi va bu anorganik hamda 
organik moddalardan iboratdir. Anorganik moddalardan eng asosiysi mineral 
komponentlar bo`lib, (kaltsiy, fosfotlar, ftor va boshqa mikroelementlar) ular 
yordamida so`lak va emal to`qimasidagi dinamik barqarorlikdagi muloqot 
saqlanib turadi. 
Tishlar chiqib bo`lganidan so`ng og`iz suyuqligi emal to`qimasining 
"etilishini" va uning kimyoviy tarkibini o`zgarishini ta’minlaydi. Shu bilan 
birgalikda so`lak tish emali sathida pellikula hosil bo`lishida ishtirok etadi. 
Pellikulalar o`z navbatida oz bo`lsa ham kislotalarning emalga ta’sir etishida 
to`siq bo`ladi. Yillar davomida so`lak tarkibidagi mineral tuzlarga to`yingan emal 
to`qimasi yosh o`tishi bilan kariyes kasalligiga nisbatan turg`un bo`lib qoladi. 
Fiziologik sharoitlarda tish to`qimalari va uning atrofini o`rab turuvchi 
muhit o`rtasida barqarorlik mavjud bo`ladi. Odatda aralash so`lak kaltsiy fosfat 
birikmasiga juda to`yingan bo`lib, ular bilan emal to`qimasining to`yinishiga, 
yaxshi sharoit tug`dirib beradi. 
OG
`
IZ 
bo`shlig`idagi so`lakning ba’zi bir sabablarga 
kura RN ko`rsatkichi pasayib ketishi va kislotalik muhitni kuchayishi natijasida, 
ayniqsa uglevodli ovqatlar iste’mol qilinganda so`lak kaltsiy elementiga to`yinmay 
qoladi (konsentratsiyasi pasayadi). Bunday muxit tish emali tarkibidan kaltsiy 
moddasini so`lakka yuvilib chiqishiga olib keladi. 
Kislotali muxit iloji boricha so`lakning bufer sistemasi (bikarbonat, fosfat va 
oqsillar ishtirokida) yordamida fiziologik holatarda neytrallanib himoyalanadi.
Oqsillar, uglevodlar, erkin aminokislotalar, fermentlar, vitaminlar va ayrim 
organik kislotalar so`lakning juda muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. 
Oksillardan katta ahamiyatlisi mutsindir. Mazkur oqsil erkin kaltsiy ionlarini 
o`ziga biriktirib olish xususiyatiga egadir. 1 molekula mutsin oqsili o`ziga 130 
kaltsiy atomini biriktirishi mumkin ekan. Mutsin oqsilning yana bir hususiyati 
shuki, u tish yuzasiga adsorbsiyalanib erimaydigan organik plyonka hosil qiladi. 
Bu bilan bir tomondan tish va shilliq pardani shikastlanishlardan himoya qilsa, 

---

260 
ikkichi tomondan so`lak tarkibidagi mineral moddalar ionlarini diffuz tarzda tish 
qattiq to`qimalariga erkin o`tib turishiga to`sqinlik qiladi. 
Og`iz bo`shlig`idagi so`lakning bakteritsid ta’sir etuvchi hususiyati uning 
tarkibida leykinlar, lizotsim, opsoninlar va bakteriolizinlar mavjudligi bilan 
bog`liq. 
Aralash so`lak tarkibida bakteriyalar ishlab chiqqan fermentlar, so`lak bezlari 
ajratgan fermetlardan tashqari leykotsitlar parchalanishidan hosil bo`lgan 
fermentlar ham mavjud bo`ladi. Shuni ta’kidlash joizki, 
OG
`
IZ 
bo`shlig`ida 
kechadigan fermetlar ishtirokidagi jarayon ko`pgina hollarda og`iz bo`shlig`idagi 
ovqat qoldiqlarining miqdori, turi va mikroorganizmlarga bog`liq bo`lib, bu 
jarayonning faolligi og`iz bo`shlig`i gigiyenasi past hollarda yuqori kechadi. 
Og`iz gigiyenasining pastligi mikroorgnizmlarning ayrim shtamlari tomonidan 
ko`plab miqdorda organik kislotalar ishlab chiqilishiga sabab bo`ldi. Organik 
kislotalar esa o`z navbatida so`lak tarkibiga kiruvchi amilaza fermentini va 
boshqa fermentlar faolligini buzadi. 
Bulardan tashqari aralash so`lakning muhim bo`lgan fibrinolitik, qon 
plazmasini qotiruvchi hususiyatlari bilan birgalikda gumoral, barer, immunitetni 
quvvatlab turish va og`iz bo`shlig`ini mexanik, kimyoviy hamda biologik tozalash 
kabi xususiyatlari nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. 
So`lakning rang-barang hususiyatlari og`iz bo`shlig`ida muhitning 
barqarorligini ta’minlab turadi.