TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
yaratuvchanlik, ijodkorlik xislatlari bilan bog‘liq ko‘nikmalar majmuyi sifatida namoyon bo‘ladi.
Kreativlik o‘z ichiga muammolarga nisbatan yuqori darajadagi sezgirlik, muammoli vaziyatlarda
tez qarorlar qabul qila olish, intuitsiya, natijalarni oldindan ko‘ra bilish, fantaziya, tadqiqotchilik
va refleksiyani qamrab oladi.
Shaxsning
kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg‘ularida, muayyan faoliyat
turlarida namoyon bo‘ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini
tavsiflaydi. Kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida ham aks etadi. Qolaversa, kreativlik zehni
o‘tkirlikni belgilab beradi”.
Matematik kreativ qobiliyatli o‘quvchilar tayyorlashning asosiy vazifalaridan biri bu
o‘quvchilarda puxta va mustahkam hisoblash malakalarini shakllantirishdan iboratdir. Bu borada
asosiy eʼtibor, avvalo, hisoblashning og‘zaki usullariga qaratiladi va mumkin bo‘lgan
hamma
hollarda hisoblashlarni og‘zaki bajarish talab qilinadi. Faqatgina katta sonlar bilan ishlaganda,
oraliq natijalarni esda saqlash qiyin bo‘lgan hollardagina yozma hisoblash usullariga murojaat
qilish tavsiya etiladi [5.B.102].
Qulay hisoblash usullari natijani oson, ortiqcha murakkab amal bajarmasdan tez topishga
imkon beradi. Buning uchun o‘qituvchining o‘zi ham puxta matematik tayyorgarlikka ega
bo‘lishi, qulay usullarni qo‘llay olishi va ularning nazariy asoslarini yaxshi bilishi kerak.
O‘rta maktab matematika kursida natural, butun,
ratsional, haqiqiy sonlar to‘plamlari
kontsentrik doiralar asosida o‘rganiladi. Bunda natural sonlar nazariyasi qolgan sonlar
nazariyasining yadrosi hisoblanadi. Natural sonlar to‘plamida kiritilgan arifmetik amallar qanday
xossalarga ega bo‘lsa, butun, ratsional va haqiqiy sonlar to‘plamlarida kiritilgan arifmetik amallar
ham bu xossalarga ega bo‘ladi. Shuningdek, haqiqiy sonlar ustida arifmetik amallar bajarish bilan
bog‘liq masalalarni yechishda natural sonlar va bu sonlar ustida bajariladigan arifmetik
amallarning xossalarini atroflicha bilish zaruriyati tug‘iladi. Bundan ko‘rinadiki, matematika
darslarida o‘quvchilarga natural sonlar nazariyasini atroflicha o‘rgatib borish, kreativ qobiliyatli
o‘quvchilar tayyorlashning muhim bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi.
Natural sonlar nazariyasini atroflicha o‘rganish uchun esa, avvalo,
bu sonlar ustida
arifmetik amallar bajarishning har xil usullarini bilish zarur.
Shularni eʼtiborga olib biz natural sonlar ko‘paytmasini hisoblashning har xil usullarini
keltirib chiqarishga harakat qildik. Natijada baʼzi nomanfiy butun sonlarning ko‘paytmasini tez va
oson hisoblashning yangi usullarini keltirib chiqardik.
Bu usullar quyidagi teoremalarda o‘z aksini topgan (quyidagi belgilashlardan foydalanamiz:
𝑛 ∙ 10 + 𝑝 = 𝑛𝑝
̅̅̅̅
;
𝑛 ∙ 100 + 𝑚 ∙ 10 + 𝑝 = 𝑛𝑚𝑝
̅̅̅̅̅̅
;
(𝑛𝑚) ∙ 10 + 𝑝 = 𝑛𝑚𝑝
̅̅̅̅̅̅
).
Teorema 1.
np
̅̅̅̅
va
𝑚𝑞
̅̅̅̅
lar oxirgi raqamlari yig‘indisi 10ga teng bo‘lgan ixtiyoriy nomanfiy
butun sonlar bo‘lsin, u holda bu sonlarning ko‘paytmasi uchun quyidagi formula o‘rinli:
𝑛𝑝
̅̅̅̅ ∙ 𝑚𝑞
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)](𝑝 ∙ 𝑞)
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [𝑝 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1)
Izoh: p=1 va q=9 bo‘lganda (1) formuladagi p·qning o‘rniga 09ni yozish kerak. Masalan,
51·79=
[5 ∙ (7 + 1)]09
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [1 ∙ (7 − 5)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 4009 + 20 = 4029
Teorema isboti.
𝑛𝑝
̅̅̅̅ ∙ 𝑚𝑞
̅̅̅̅ = (10 · 𝑛 + 𝑝) ∙ (10 · 𝑚 + 𝑞) = 100 · 𝑛 · 𝑚 + 10 · 𝑛 · 𝑞 + 10 · 𝑚 · 𝑝 + 𝑝 · 𝑞 =
100 · 𝑛 · 𝑚 + 10 · 𝑛 · 𝑞 + 10 · 𝑛 · 𝑝 +
10 · 𝑚 · 𝑝 − 10 · 𝑛 · 𝑝 + 𝑝 · 𝑞 = 100 · 𝑛 · 𝑚 + 10 · 𝑛 · (𝑞 + 𝑝) + 𝑝 ∙ 𝑞 + 10 ∙ 𝑝 · (𝑚 − 𝑛)
= 100 · 𝑛 · 𝑚 + 10 · 𝑛 ∙ 10 + 𝑝 · 𝑞 + 𝑝 · (𝑚— 𝑛) · 10
= 𝑛 · (𝑚 + 1) · 100 + 𝑝 · 𝑞 + [𝑝 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
= [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)](𝑝 · 𝑞)
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [𝑝 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
teorema isbot bo‘ldi.
92
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
Natija 1. n va n+k lar ixtiyoriy nomanfiy butun sonlar, p va q lar esa yig‘indisi 10ga teng bo‘lgan
raqamlar bo‘lsin. U holda,
𝑛𝑝
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 𝑘)𝑞
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 𝑘 + 1)](𝑝 ∙ 𝑞)
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + (𝑝 ∙ 𝑘)0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(2)
formula o‘rinli.
Bu natijani isbotlash uchun teorema 1da m ning o‘rniga uning xususiy qiymati n+k ni
qo‘yish kifoya.
(1) formuladagi p va q larning o‘rniga ularning p+q=10 tenglamani qanoatlantiruvchi
qiymatlarini qo‘yib quyidagi natijalarni hosil qilamiz.
Natija 2. n va m lar ixtiyoriy nomanfiy butun sonlar bo‘lsin.
U holda
𝑛1
̅̅̅̅ ∙ 𝑚9
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)]09
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + (𝑚 − 𝑛)0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.1)
𝑛2
̅̅̅̅ ∙ 𝑚8
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)]16
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [2 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.2)
𝑛3
̅̅̅̅ ∙ 𝑚7
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)]21
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [3 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.3)
𝑛4
̅̅̅̅ ∙ 𝑚6
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)]24
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [4 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.4)
𝑛5
̅̅̅̅ ∙ 𝑚5
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑚 + 1)]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + [5 ∙ (𝑚 − 𝑛)]0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.5)
formulalar o‘rinli.
Bu formulalar m ning n+k ga teng qiymatlarida quyidagi ko‘rinishni oladi.
𝑛1
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 𝑘)9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 𝑘 + 1)]09
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + 𝑘0
̅̅̅̅
(1.1.1)
𝑛2
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 𝑘)8
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 𝑘 + 1)]16
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + (2 · 𝑘)0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.2.1)
𝑛3
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 𝑘)7
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 𝑘 + 1)]21
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + (3 · 𝑘)0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.3.1)
𝑛4
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 𝑘)5
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 𝑘 + 1)]24
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + (4 · 𝑘)0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.4.1)
𝑛5
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 𝑘)5
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 𝑘 + 1)]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ + (5 · 𝑘)0
̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(1.5.1)
Bu formularning har biridan k ning 0,1,2,3,4,5 ga teng xususiy qiymatlarida amaliy jihatdan
qulay formulalar kelib chiqadi.
(1.1.1) formuladan quyidagi formulalar kelib chiqadi:
1) 𝑛1 · 𝑛9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 1)]09
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
2) 𝑛1
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 1)9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 2)]19
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
3) 𝑛1
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 2)9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 3)]29
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
4) 𝑛1
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 3)9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 4)]39
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
5)
𝑛1
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 4)9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 5)]49
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
6) 𝑛1
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 5)9
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 6)]59
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
Misollar:
51 ∙ 59 = [5 ∙ (5 + 1)]09
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 3009
51 ∙ 69 = [5 ∙ (5 + 2)]19
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 3519
51 ∙ 79 = [5 ∙ (5 + 3)]29
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 4029
51 ∙ 89 = [5 ∙ (5 + 4)]39
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 4539
51 ∙ 99 = [5 ∙ (5 + 5)]49
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 5049
51 ∙ 109 = [5 ∙ (5 + 6)]59
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 5559
61 ∙ 129 = [6 ∙ (6 + 7)]69
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 7869
71 ∙ 159 = [7 ∙ 16]89
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 11289
.
(1.2.1) formuladan quyidagi formulalar kelib chiqadi.
1)
𝑛2
̅̅̅̅ ∙ 𝑛8
̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 1)]16
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
2)
𝑛2
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 1)8
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 2)]36
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
3)
𝑛2
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 2)8
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 3)]56
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
4)
𝑛2
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 3)8
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 3)]76
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
93
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
Yuqoridagi misollardan ko‘rinadiki, baʼzi hollarda ko‘paytuvchilardan birini ikki sonning
yig‘indisi shaklida yozib olish ham ko‘paytmani hisoblashni osonlashtiradi.
(1.5.1) formuladan quyidagi formulalarni keltirib chiqarish mumkin.
1)
𝑛5
̅̅̅̅
2
= [𝑛 ∙ (𝑛 + 1)]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
2)
𝑛5
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 1)5
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 2)]75
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
3)
𝑛5
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 2)5
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 3) + 1]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
4)
𝑛5
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 3)5
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 4) + 1]75
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
5)
𝑛5
̅̅̅̅ ∙ (𝑛 + 4)5
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = [𝑛 ∙ (𝑛 + 5) + 2]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
.
Misollar:
75
2
= [7 ∙ 8]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 5625
75 ∙ 85 = [7 ∙ 9]75
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 6375
75 ∙ 105 = [7 ∙ 11 + 1]75
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 7875
75 ∙ 115 = [7 ∙ 12 + 2]25
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ = 8625
.
Bu misollardan ko‘rinadiki, yuqorida hosil qilingan formulalardan foydalanish ko‘pchilik
hollarda ko‘paytirish amalini og‘zaki bajarish imkonini beradi. Matematika darslarida
o‘quvchilarga yuqoridagi formulalarning misol va masalalar yechishga tatbiqlari o‘rgatib borilsa,
ularning matematik kreativ qobiliyati rivojlanib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: