|
Harakatlarni egallashda ularni tasavvur qilishning o’rni
Xatti-harakatlarni boshqarishda harakatlarni tasavvur qilish eng muhim va birlamchi
axamiyatga ega.
Jismoniy tarbiya va sportdagi mashqlar texnikasini o’rgatish o’rganilayotgan xatti-harakatlar
va ular bajaradigan shart−sharoitlar haqida tasavvurni hosil qilishdan boshlanadi. Tasavvur inson
egallaydigan va o’z faoliyati davomida boshqaradigan real harakatlarning ideal (ya’ni
amaldagi,ongda shakllangan) obrazi bo’lib hizmat qiladi.
Aytish mumkinki, har qanday xatti- harakatni, har qanday jismoniy mashqni inson uni o’zi
qanday tasavvur qilsa ana shunday bajaradi. Bu holat nafaqat uni o’rganish jarayonida, balki doim
barqarordir. Masalan, odam velosipedda uchishni o’rgangan bo’lsa va oradan uzoq yillik tanaffus
o’tib ketgan bo’lsa ham yana velosiped haydashi uchun barcha mashqlarini qaytadan boshlashi
kerak emas, u velosipedga o’tiradi-yu barcha harakatlarni to’g’ri bajarib-ketaveradi, chunki
velosipedni qanday haydash kerakligi to’g’risidagi tasavvurlar uning uzoq muddatli xotirasida
saqlanib qolgan.
Sportning barcha to’rlarida tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish uslubiga oid zamonaviy
adabiyotlarda o’rganilayotgan mashqlar haqida tasavvurni hosil qilish vazifasi faqat o’quvning
dastlabki jarayonlarida qo’yilmasligi lozim. Amalda har qanday mashqni bajarish texnikasi
haqidagi tasavvurlarni shakllantirish va aniqlashtirish bu mashqni bajarish texnikasi mukammal
darajaga erishmaguncha davom ettiriladi. Binobarin, nimani va qanday mukammallashtirish
kerakligini oldindan tasavvur qilmasdan, uni amalda bajarish mutlaqo mumkin emas.
Harakatlarni tasavvur qilish funksiyalari nihoyatda hilma-xildir. Xatti-harakatlarni tasavvur
qilish shunday o’ziga hos bir dastur sifatida hizmat qiladiki, ushbu dasturni sportchi muayyan
harakatlar tizimida oliy darajadagi harakat orqali amalga oshirmog’i lozim. Bunda harakatlar
tasavvurini dasturlash funksiyasining mazmuni yotadi. Va bu o’rganilayotgan harakatning eng
asosiy jihatlardan birini ifodalaydi.
Tasavvurning dasturlovchi funksiyasi uning boshqaruv funksiyasi bilan muvofiq keladi.
Xatti-harakatni bajarishdan avvalroq tasavvur ideomotor reaksiyalar mexanizmi bo’yicha
organizmning turli organlarini va tizimlarini boshqaradi, sozlaydi, ta’bir joyiz bo’lsa organizmni u
bajarishi
lozim
bo’lgan
faoliyatga
yoki
bajaradigan
xatti-harakatga
mos
“ish
to’lqinga”muvofiqlashtiradi.
Faoliyat davomida qaytuvchi aloqa kanallari orqali bosh miyaning katta yarim sharlariga
harakat bajarilishining tashqi sharoitlari va umuman harakatning o’zi haqidagi axborot to’xtovsiz
ravishda kelib turadi. U dastur bilan, ya’ni namuna bilan taqqoslanadi. Agar hammasi dasturga
muvofiq ketayotgan bo’lsa, harakat davom ettiriladi. Mabodo, harakatlar tizimining o’zida
harakatni bajarishning tashqi shartlari yohud dastur (namuna) bilan nomuvofiqlik yuzaga keladigan
bo’lsa, xatti-harakatlarga zaruriy o’zgartirishlar kiritiladi.
Harakatlarni tasavvur qilishning boshqaruv funksiyasi harakatlar tugallangandan keyin ham
namoyon bo’ladi (gimnastika kombinasiyasi, belgilangan masofaga yugurish, yengil atletikaga oid
uloqtirishlarda va sakrashlardagi navbatdagi urinishdan so’ng va xokazo). Harakatlarni tugatgach
odatda sportchilar, o’sha harakatni bajarish chog’idagi o’zlarida paydo bo’lgan sezgilar va
166
ta’surotlarni tahlil qilib, qanday xatolarga yo’l qo’yganliklarini va nima sababdan yo’l
qo’yganliklarini tushinishga harakat qiladilar.
Bu tahlillar bevosita dastur to’g’risidagi tasavvurlarning nihoyasiga yetkazilgan xatti-
harakatlarning tasavvuri bilan o’zaro taqqoslanishiga asoslanadi. Fikrlash tarzi bu jarayonda nafaqat
qanday va nima uchun xatoliklarga yo’l qo’yilganini tushunishga yordam beradi, balki harakatni
keyingi bor bajarayotganda ushbu xatolarni tuzatish yo’llarini ham aniqlaydi. Bunday tahlillar
ayniqsa sportning so’ngi natijalari biror bir mashqlarni bir necha bor bajarish asosida aniqlanadigan
turlarida muhim ahamiyat kasb etadi (yengil atletikadagi sakrashlarda, uloqtirishlarda, og’ir
atletikadagi dast ko’tarish va siltab ko’tarishda, suvga sakrash va xokazolarda).
Harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantirish funksiyasi shunda ifodalanadiki, mazkur
funksiya tufayli har qanday xatti-harakat texnikasini mukamallashtirish ustida, ularni amalda
bajarmasdan turib, faqat tasavvur qilib ham mashq qilish mumkin.
Harakatlarni tasavvur qilishning bu tarzdagi qo’llanilishi ideomotor mashg’ulotlar nomini
olgan. “Men hyech qachon mashqlarni fikran tasavvur qilib olmasdan turib, bajarishga
kirishmayman”, - deydi gimnastikachi. “Men butun masofani hayolan yugurib o’tmasdan turib,
hyech qachon startga chiqmayman” - deya e’tirof etadi yugurish bo’yicha sportchi. Harakatlarni
tasavvur qilishning mashqlantiruvchi funksiyasi ixtiyoriy hatti-xarakatlarning butun boshli
murakkab mexanizmlari tizimining jonlanishi, hamda asab - mushak, vegetativ va boshqa bir qator
mikroreaksiyalarning paydo bo’lishi oqibatida yuzaga keladi. Ular mashqni yoki xatti-harakatni
amalda chindan ham bajarilgandagi mikroreaksiyalar bilan bir xil bo’lib, ularni fanda ideomotor
reaksiyalar deb atashadi. Bu tasavvur qilingan harakatni yoki mashqni tashqi idrokdan yashirin
holda bajarishdir. Harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantiruvchi effekti - mashqlarning
natijasidir, ya’ni ihtiyoriy harakat va mashqlarni ko’p bor hayolan takrorlash orqali ularning
mexanizmlari sistemasi hayolda mustahkamlanib qoladi (A.S.Puni).
Yuqorida keltirilgan tadqiqotlardan harakatlarni tasavvur qilishni mashqlantiruvchi
funksiyasining namoyon bo’lishidagi turli jihatlariga oid bir qator qoidalar kelib chiqadi:
-
harakatlar qanchalik aniq va tiniq tasavvur etilsa, ularning mashqlantiruvchi effekti
shunchalar aniq namoyon bo’ladi;
-
ushbu effekt, harakatni tasavvur qilish jarayoni “So’z orqali ifodalab turish” bilan
qo’shib olib borilsa, yanada oshib boradi;
-
mashqlantiruvchi effekt ayniqsa harakatlarning fazoviy belgilarini egallashda yorqin
namoyon bo’ladi, vaqt va kuchdagi belgilarini egallash chog’ida esa nisbatan kamroq ko’zga
tashlanadi;
-
musobaqalar chog’ida texnik harakatlarni xayolan bajarish ularning natijasini
ko’tarishga xizmat qiladi;
-
harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantiruvchi ta’siri xatolarga ega bo’lsa, salbiy
bo’lishi ham mumkin.
Turli sportchilarda harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantiruvchi funksiyasi namoyon
bo’lishi har xil ekanligi aniqlangan. Bu fikr mashqlantiruvchi effektning qay darajada namoyon
bo’lishiga taalluqlidir (I.I.Toropchin).
167
Do'stlaringiz bilan baham: |
