O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Tashqi va ichki kuzatishning birligi 
Lekin odam psixikasini faqat o‘z-o‘zini kuzatish metodi bilan o‘rganib bo‘lmasa, faqat 
tashqi kuzatish yo‘li bilan, ya’ni o‘z-o‘zini kuzatish ma’lumotlari bilan bog‘lanmasligi ham 
mumkin emas. O‘z-o‘zini kuzatish metodining ahamiyatini tamomila inkor qilish – odamning 
yuksak darajadagi bilish qobiliyatiga, ijodiy qobiliyatiga, ongiga ishonmaslik demakdir. Boshqa 
kishilarni kuzatishning hususiyati shundaki, tadqiqotchi shu kishilar xulq-atvorining tashqi 
ko‘rinishlarini idrok etar ekan, ko‘nglidan kechayotgan hislarini bir qadar biladi. Shu sababli 
psixolog tashqaridan kuzatish yo‘li bilan va o‘z-o‘zini kuzatish ma’lumotlariga tayanib, odamning 
turli xatti-harakatlarini tasvir etish bilangina kifoyalanib qolmay, balki umuman psixik hayot 
hodisalari haqida, ularning tashqi va ichki (sub’ektiv) ko‘rinishlari haqida xulosalar ham chiqarishi 
mumkin. Tadqiqotchi psixolog kishilar bilan muomala qilishda turmush tajribasiga va ilmiy 
tekshirish ishlarida etarli amaliyotga ega bo‘lganida psixik hayotning tashqi ko‘rinishlarini kuzatar 
ekan, psixik jarayonlarning sub’ektiv suratda qanday kechishini ham ozmi-ko‘pmi ocha oladi. 
Masalan, tafakkurni kuzatish yo‘li bilan tekshirganimizda ko‘z, yuz muskullaridagi xilma-xil 
harakatlarni va turqining o‘zgarishini qayd qilibgina qolmay, balki, shu bilan birga, shu tafakkur 
jarayonlari qanday zabt va qanday tezlik bilan ro‘y berishini ham bir qadar bila olamiz. Modomiki 
tafakkur jarayonlari tashqi muhitda o‘z ifodasini topar ekan, tafakkurning mazmunini bila olamiz, 
tafakkur jarayoni qay shaklda ro‘y berayotganini, masala qanday kelib chiqayotgani, masalani 
echish jarayoni qanday borayotganini ham kuzata olamiz.
Kuzatish metodi psixik hodisalarni faqat tasvir etish imkonini berish bilangina cheklanib 
qolmay, balki shu hodisalarni tushuntirish, ya’ni ularning tevarak-atrofdagi muayyan tarbiyaga, 
odamning faoliyat xarakteriga, organizmning umumiy ahvoliga va nerv sistemasining ishlash 
hususiyatlariga bog‘liq ekanligini ochib tashlash imkonini ham beradi. 
Odamzod faoliyatining xar xil turlarida psixikani tekshirish uchun kuzatish metodidan 
foydalaniladi. Kuzatish yordami bilan bolalar psixikasi ham ularning o‘yin, o‘qish va mehnat 
faoliyatida bemalol tekshirib o‘rganiladi. Pedagog, ta’lim va tarbiya jarayonida o‘quvchilarning 
yosh va individual hususiyatlarini tekshirib o‘rganishda ana shu metoddan foydalanadi. 
Kishilarning psixik sifatlari: tashabbuskorligi, ijodiy tafakkur jarayoni, yangilikni bayon 
qilishi, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga etish yo‘lida sabr-matonat ko‘rsatishlari kuzatish yo‘li bilan 
tekshirib o‘rganiladi. Fabrika-zavod sexlarida, kolxoz dalalarida, sotsialistik xo‘jalik va 
madaniyatimizning boshqa sohalarida ishlayotgan sovet kishilarida biz shunday sifatlar namoyon 
bo‘lishini ko‘ramiz. 

---

110 
Psixologiyada kuzatish metodi odam hayoti va faoliyatining odatdagi sharoitidagina emas, 
balki shu bilan birga klinika sharoitida psixikaning kasallik oqibatida o‘zgarganligini tekshirishda 
ham qo‘llaniladi. Ayni vaqtda kasallikni tekshirish uchungina emas, shu bilan birga odamning 
normal ahvolidagi psixik hodisalarni yaxshiroq tushunib olish uchun ham klinik kuzatish 
ma’lumotlaridan foydalaniladi. 
Kuzatish daftarga yozib boriladi, oxirida tahlil qilinib, psixologik xarakteristika yozish bilan 
tugatiladi.