"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 
Uslubiy ko’rsatmalar 
Taniqli nemis shoiri Iogann Gyote shunday deb yozgan: «Men nimani 
hohlashlarini yaxshi bilgan insonlarni hurmat qilaman. Dunyodagi falokatlarning katta 
qismi odamlar o‘z maqsadlarini aniq tushunmay, bekordan-bekorga harakat qilib, 
buning natijalariga ahamiyat bermasliklaridan sodir bo‘ladi». Ko‘rinib turibdiki, 
samaradorlik asosini tashkil qilgan sa’yi-harakat va uning natijasini taqqoslash 
masalasi nafaqat iqtisodchilar, balki ilg‘or fikrlovchi barcha insonlarni o‘ylantirgan. 
Bundan tashqari, samaradorlikka erishish masalasi bilan odamlar (bevosita yoki 
bilvosita) 
insoniyat 
tamadduni 
(tsivilizatsiyasi)ning 
barcha 
davrlarida 
shug‘ullanganlar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa bu muammo yangicha ahamiyat 
kasb etadi. 
Yangi texnologik jarayonlar, asbob-uskunalar, ishlab chiqarishni mexanizatsiya 
qilish va avtomatlashtirishni qo‘llash orqali bir turdagi mahsulot tayyorlashda ishlab-

---

41 
chiqarish resurslarini tejash hisobiga erishiladigan yillik iqtisodiy samara quyidagi 
formula bo‘yicha aniqlanadi: 
Kkel= (X
1
-X
2
) x A
2
Bunda: 
X
1 
va
X2 
– asosiy va yangi texnika yordamida mahsulot (bajarilgan ish) 
birligiga keltirilgan harajatlar, so‘mda. 
A
2
– yangi texnika yordamida mahsulot (bajarilgan ish) ishlab chiqarishning 
yillik hajmi, natural birliklarda. 
Keltirilgan harajatlar 
– joriy (ya’ni, amaldagi) ekspluatatsion harajatlar 
(tannarx) va samaradorlikning normativ koeffitsienti yordamida (E
n
) bir xil(vaqt 
oralig‘idagi) me’yorga keltirilgan kapital qo‘yilmalar yig‘indisidir. Bular quyidagi 
formula bo‘yicha hisoblab chiqarildi. 
K kel = S + E
n *
K
Bunda:
S – mahsulot (bajarilgan ish) birligining tannarxi, so‘mda; 
K – ishlab chiqarish fondlariga yo‘naltirilgan solishtirma kapital qo‘yilmalari; 
E
n
– kapital qo‘yilmalari samaradorligining me’yoriy koeffitsenti. 
Buni hisobga olgan holda yillik iqtisodiy samarani aniqlash formulasi quyidagi 
ko‘rinishga ega bo‘ladi.

 



2
2
2
1
1
A
K
E
C
K
E
C
Э
n
n







Yangi texnikalarga yo‘naltirilgan qo‘shimcha kapital qo‘yilmalarining 
unumdorligini baholashda ushbu mablag‘larning qoplanish muddati quyidagi 
formulalar bo‘yicha hisoblanadi. 
;
Ï
K
To


;
2
1
Ñ
Ñ
K
To


;
Ñ
Ö
K
To


;
Ý
K
To

Bunda: 
K – 
yangi texnikalarga qo‘shimcha kapital qo‘yilmalar. 
TS - 
mahsulot (ish) narxi 

P - qo‘shimcha foyda (foydaning o‘sishi) 
S
1
va S
2
– mahsulot (bajarilgan ishning) yangi texnika o‘rnatilishidan avvalgi 
va keyingi tannarxi. 
Ishlab-chiqarishni avtomatik boshqarish tizimi (ASUP)ni tatbiq qilishning 
iqtisodiy samaradorligi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi. 




Ê
E
Q
C
C
Q
Ïð
Q
Q
Ý
í
ã








100
2
2
1
1
1
2
Bunda: 
Q1va Q
2
– sotilayotgan (sotilgan) mahsulotning ASUP kiritilguncha qadar va 
undan keyingi yillik hajmi, so‘m 
Pr – ASUP kiritilguncha va undan keyingi rejali foyda. 
S
1
va S
2
– ASUP tadqiq etilgunga va undan keyin sotilgan mahsulotning har 
bir so‘miga ketgan harajatlar. 

---

42 
E
n 
– kapital qo‘yilmalar samaradorligining me’yoriy koeffitsenti, Ye
n
q 0,15. 
K – ASUPni yaratish bilan bog‘liq kapital qo‘yilmalar, ming so‘mda. 
Yangi texnika (yangi mahsulot) samaradorligini baholash boshqa formula 
bo‘yicha ham aniqlanishi mumkin. 

 
 





Q
Y
K
K
U
U
Y
Y
Ý








2
2
1
2
2
1
2
1
1
3
/
/
3
Bunda: 3
1
va 3
2
– mahsulotning asosiy va yangi turiga ketadigan ishlab-
chiqarish harajatlari (tannarx), so‘m; 
Y
1
va Y
2
– mahsulotning asosiy va yangi turining iste’molchi foydalanadigan 
birlik mo‘ljalidagi solishtirma harajatlari; 
U
1 
va U
2
– mahsulotning asosiy va yangi turini ishlatishda iste’molchi 
foydalanadigan birlik mo‘ljalidagi ekspluatatsion harajatlar, so‘m; 
K
1
va K
2
– mahsulotning asosiy va yangi turidan foydalanishda 
iste’molchining qo‘shimcha harajatlari, ish birligi hisobida so‘m; 
Q – mahsulotning yangi turining yillik ishlab-chiqarish hajmi, tabiiy birlikda.