O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti falsafa kafedrasi

 
Jaynizm ta’limoti va undagi borliq masalasining  
muhokamasi 
Eramizdan  oldingi  I 
mingyillik  o‘rtalarida  Hindistonda  Vedalar 
mafkurasidan  mustaqil  ravishda  bir  necha  ta’limotlar  paydo  bo‘ldi.  Ularda 
insonning  jamiyatdagi  o‘rni  masalasida  yangicha  yondoshuvlar  bayon  qilindi. 
Paydo bo‘lgan bu yangi maktablar ichida jaynizm va buddaviylikkina umumhind 
ahamiyatiga ega edi.  
Jaynizm  er.  ol.  VI-V  asrlarda  Hindistonda  to‘la  shakllangan  edi.  Asoschisi 
keyinchalik Mohavira (buyuk qahramon) jina (g‘olib), degan laqab olgan sayyoh 
tashviqotchi  Vartxaman  ismli  kishi  edi.  Hindistonning  shimoli-sharqida  paydo 
bo‘lgan bu diniy-falsafiy ta’limot keyinchalik butun Hindistonga tarqalgan bo‘lsa 
ham, ammo hech qachon uning chegarasidan tashqariga chiqmagan.  
Jaynizm  adabiyotining  asosiy  qoidalari  uning  bir  yo‘nalishi  bo‘lgan 
shvetambarlar (oq kiyim kiyganlar) tomonidan er. avv. IV asrda ishlab chiqilgan. 
Ammo bu ta’limot to‘laligicha eramizning X-XI asrlaridagina shakllangan.  
Jaynistlar  ta’limoti  dualizm  (sanaviyat)ni  targ‘ib  qilgan.  Unga  ko‘ra,  inson 
shaxsining  mohiyati  ikki xususiyatga – moddiy (adjiva) va ruhiy (jiva)ga egadir. 
Ular  o‘rtasidagi  bog‘lovchi  karma  –  nozik  moddadan  iborat  bo‘lgan  jism  bo‘lib, 
ruhni qo‘pol  modda bilan qo‘shilishiga imkon bergan (1-ilova). Tirik bo‘lmagan 
moddaning  karma  iplari  orqali  ruh  bilan  qo‘shilishi  alohida  shaxsning  (individ) 
kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Karma esa, qayta tug‘ilishning uzluksiz zanjirida 
ruhni  doimo  kuzatib  boradi.  Ruhning  hayot  charxining  karmasi  ta’siridan 
qutilishning  iloji  faqat  tarkidunyochilik  va  hayrli  faoliyat  orqaligina  amalga 
oshishi  mumkin.  Jaynizm  buddaviylikka  o‘xshab  o‘z  ta’limoti  asosiga  shaxs 
borlig‘i  muamolarini  qo‘ygan  edi.  Bu  ta’limotga  binoan  yaratilmagan  va 
buzilmaydigan ikki azaliy ibtido (javhar)dan bu dunyo yaratilgan. Ular jiva (tirik, 
jonli,  ruhiy)  va  adjiva  (jonsiz,  modda)dan  iborat.  Adjiva  bilan  bog‘langanlik 
darajasiga  qarab,  mohiyatlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  jarayon  ta’sirini  belgilovchi  jiva 
(ruh) borliqning ikki shaklida namoyon bo‘ladiki, biri mukammal, ikkinchisi esa, 
nomukammal bo‘ladi.  
Nomukammal  holatdagi  jiva  (ruh)  modda  bilan  qo‘shilganligi  tufayli 
o‘zining  imkoniy  sifatini  yo‘qotib,  azob-uqubatlarga  duchor  bo‘lishi  mumkin. 
Mukammal borliq holatida esa, moddiylikdan qutilib, o‘z borlig‘ini boshqarishga 
qodir bo‘lib huzur-halovatli holat bo‘lgan nirvana yoki mokshaga o‘tishi mumkin. 
Jivaning  ikki  borliq  ko‘rinishiga  muvofiq  ravishda  jaynizm  ikki  turdagi  bilimni, 
ya’ni nomukammal va mukammallikni tan oladi. Nomukammal bilim, bevosita va 

---

77 
 
bilvosita  hosil  qilingan  bilimdir.  Mukammal  bilim  esa,  faqat  moddiydik 
rishtalaridan uzilgan, ichki tuyg‘u (intuitiv) orqaligina hosil qilinishi mumkin.