M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

115

---

15-bob.  FUQAROLIK  ISHLARINI  SUDDA 
KO‘RISHGA  TAYYORLASH
15.1.  Ishni  sudda  ko‘rishga  tayyorlashning 
tushunchasi  va  ahamiyati
Ishni sudda ko‘rishga tayyorlash  — fuqarolik ishlarini o ‘z vaqtida 
va  to ‘g ‘ri  k o ‘rib  ch iqish  h a m d a   hal  qilishni  ta ’m inlash  m aq sad id a 
sud va ishda ishtirok etuvchi shaxslarning protsessual harakatlarining 
m a jm u in i  o ‘z id a   ifo d a   e tu v c h i  b irin c h i  in sta n siy a   s u d id a   ish 
y u ritishning  m ustaqil  bosqichi  hisoblanadi.
Ishni  sud d a  k o ‘rishga  tayyorlash  b a rc h a   sud  m u h o k am a sin in g  
asosi  h iso b la n a d i.  S ud  m u h o k a m a sin in g   y ak u n iy   n atijasi  k o ‘p 
jih a td a n   ushbu  b o sq ich n in g   sifatiga  b o g iiq   b o ia d i.  Ishni  sudda 
k o ‘rishga tayyorlash jaray o n id a sudya va protsess ishtirokchilarining 
protsessual  faoliyatlarini  tah lil  qilish  shuni  k o ‘rsatadiki,  m az k u r 
ja ra y o n d a ,  eng  avvalo,  tara fla m in g   to rtishuvi  va  ten g   huquqliligi 
prinsipiga q a t’iy am al qilish lozim  b o ia d i.  Z ero,  ishni sudda ko‘rishga 
tayyorlash  b o sq ich id a  o ‘z larin in g   talab   va  e ’tiro zlarin i  asoslovchi 
faktlarni,  sh u n in g d ek ,  n izoni  to bg ‘ri  hal  etish  u c h u n   aham iy atg a 
ega b o ig a n  boshqa faktlarni  sudga taqdim  etadi.
Sudga  taq d im   etilayotgan  h u jjatlar  hajm i  va  d o irasini  taraflar 
o ‘zlari  m ustaqil  belgilaydilar.  Q o n u n   tara fla m in g   ish  u c h u n   a h a ­
m iyatga  ega  b o ig a n   dalillarni  sudga  ta q d im   etish  m ajburiyatini 
belgilam aydi.  F u q aro lik   ishining  qaysi  ta ra f foydasiga  hal  etilishi 
k o ‘p jih a td a n  taraflam in g  qaysi biri  ishni  sudda k o ‘rishga tayyorlash 
ja ra y o n id a   o ‘ziga  b erilg an   im k o n iy a tla rd a n ,  x u su san ,  d alilla rn i 
taq d im  etish kabi  protsessual  h ara k a tla rd a n  sam arali  foydalanishiga 
ham  b o g iiq .
Ish  yuzasid an   q o n u n iy ,  asosli  va  a d o la tli  sud  q a ro rla rin in g  
chiqarilishi  k o ‘p jih a td a n   ishni  sud d a  ko ‘rishga  tayyorlash  vazifa- 
larining  qay  darajad a  am alga  oshirilishiga  h a m   b o g iiq   b o ia d i. 
F P K n in g   158-m oddasida ishni sudda k o ‘rishga tayyorlash vazifalari 
sifatida  quyidagilar  k o ‘rsatiladi:
• ta ra fla m in g   h u q u q iy  m u n o sa b a tla rin i  va  ishni  k o ‘rishda  am al 
qilinishi  lozim   b o ig a n   q o n u n n i  aniqlash;
116

---

•  tara fla m in g   talab   va  e ’tiro z la rin i  asoslovchi  faktlarni,  sh u ­
n ingdek,  n izo n i  t o ‘g ‘ri  hal  etish  u c h u n   aham iy atg a  ega  boflgan 
b o sh q a  faktlarni  aniqlash;
• ishni  hal  etish  u c h u n   z a ru r b o ig a n   dalillar d o irasin i  aniqlash 
va  u larn in g  o ‘z v aq tid a  sud  m ajlisiga taq d im   etilishini t a ’m inlash;
•  ishda  ishtirok  etishi  m u m k in   b o ig a n   shaxslar tarkibi.
F u q a ro lik   is h la rin i  s u d d a   k o ‘rish g a  ta y y o rla s h   ja r a y o n id a
F P K n in g   158-m o d d asid a  n a z ard a   tu tilg an   tara fla m in g   huquqiy 
m u n o sa b a tla rin i  va  ishni  k o ‘rishda  am al  qilinishi  lozim   b o ig a n  
q o n u n n i  an iq la sh   kabi  vazifani  t o ‘g ‘ri  am alga  o sh irish   m u h im  
ah a m iy at  kasb  etadi.  B unga  am al  qilm aslik  sud  to m o n id a n   ishni 
k o ‘rish d a   a m a l  q ilin ish i  lozim   b o i g a n   q o n u n la rn in g   n o to ‘g ‘ri 
q o ila n ilis h i,  ishga d ax ld o r b o im a g a n  ta ra fla m in g  ishga jalb  etilishi 
kabi  o q ibatlarga sabab b o iis h i  m u m k in .
F u q aro lik  ishlarini su d d a  k o ‘rishga tayyorlash ja ra y o n id a  sudya 
ishga  d a x ld o r b o im a g a n   tara fn i  alm a sh tirish ,  sherik  ishtirokchilik 
m asalalariga  a lo h id a   e ’tib o r  berishi  talab   etiladi.  Z e ro ,  F P K n in g  
158-m oddasida ishni sudda ko‘rishga tayyorlashning m uhim  vazifalari 
s ifa tid a   ish d a   ish tiro k   e tish i  m u m k in   b o i g a n   sh a x sla r  tark ib i 
m asalasini  hal  etish  belgilab  q o ‘yilgan.  M asalan ,  sud  m eh n atg a 
oid  nizoli  ish larni,  xususan,  yetkazilgan  zararn i  un d irish   haqidagi 
ishlarni sudda ko ‘rishga tayyorlashda jam o an in g  m oddiy javobgarligi 
t o ‘g ‘risidagi  ishlar  b o ‘yicha  ja m o a n in g   b a rc h a   a ’z o la rin i  sherik 
jav o b g ar  sifatida  protsessga jalb   qilish  c h o ra larin i  k o ‘rishi  lozim .
Shuningdek,  ayrim  hollarda xodim ga yetkazilgan zararni  undirish 
t o ‘g ‘risidagi  ishlarni  su d d a  k o ‘rishga  tayyorlash  ja ra y o n id a   z a ra r 
yetkazilishiga  sabab  b o ig a n   m an sa b d o r  shaxsning  g ‘ay riqonuniy 
x a tti-h a ra k a t  (h arak atsizlik )lar  so d ir  etganligi  a n iq   b o i ib   qoladi. 
B unday  h o lla rd a   sudya  m az k u r  shaxsni,  a lb a tta ,  sherik  javobgar 
sifatida  ishda  ishtirok  etish  u c h u n   jalb   etishi  m aqsadga  m uvofiq. 
B in o b a rin ,  b u   ik k in c h i  ja v o b g a r  sifa tid a   teg ish li  ja v o b g a rn in g  
protsessual  h o la tin i  an iq lab   olishga  h a m   im k o n   yaratadi.
15.2.  Ishni  sudda  ko‘rishga  tayyorlash  bo‘yicha  sudya 
tomonidan  amalga  oshiriladigan  protsessual  harakatlar
F u q a ro lik   ish larini  su d d a  k o ‘rishga  tayyorlash  ishning  m u rak - 
kabligi  va  hajm i  jih a tid a n   q a t’i  n azar,  su d y alarning  protsessual 
h a ra k a tla ri  h isoblanib,  bu   h a ra k a tla r  p rotsessning  nafaq at  m aj-
117

---

buriy,  balki  m ustaqil  bosqichi  h a m d ir.  Sudya  arizan i  qabul  qilib, 
fuqarolik  ishni  q o ‘zg‘a tg a n id an   so ‘ng,  ishni  o ‘z  v aq tid a  va  t o ‘g ‘ri 
к о ‘rib  chiqish  h a m d a   hal  qilish  m aq sad id a  uni  su d d a  k o ‘rishga 
tayyorlaydi.
Q onunda belgilanganidek, sudya ishni sudda ko‘rishga tayyorlashga 
arizan i  qabul  qilib  olg an id an   so ‘ng  kirishadi.
Ishga tayyorgarlik k o ‘rish bosqichi  protsessning m u h im  bosqichi 
sifatida sudya to m o n id a n  m axsus ajrim  chiq arilg an id an  so ‘ng,  y a ’ni 
ishni  sud  m ajlisida k o ‘rish u c h u n  ta y in la sh d a n  avval  bosh lan ad i  va 
u  ishni  sud  m u h o k am asig a  tayyorlash  t o ‘g ‘risidagi  ajrim   c h iq a - 
rilgunga q a d a r d avom  etadi.  Ishni sud  m u hokam asiga tayyorlashda 
b a rc h a   pro tsessu al  h a ra k a tla r  y ak k a  sud y a  to m o n id a n   am alga 
oshiriladi  va  ishni  o ‘z  v aq tid a,  t o ‘g ‘ri  к о ‘rib  ch iqish  va  birinchi 
instansiya sud  m ajlisida hal qilinishini belgilaydi.  Q o n u n d a  ishlarni 
su d d a   k o ‘rishga  ta y y o rlash d a   ish n in g   c h o ‘zilishi  o ld in i  olish n i 
ogohlantiradi.
Sudya  to m o n id a n   c h iq a rilg a n   ajrim   ishni  tay yorlash  u c h u n  
rasm iy ravishda kirishilganini  va tam o m la n ish in ig in a  bildirsa h am , 
a m m o   ishni  ko ‘rishga  oid  b a ’zi  h a ra k a tla r o ld in   h a m ,  keyinchalik 
h am   q ilin ish i  m u m k in .  C h u n o n c h i,  d a ’v o g a rn in g   n izo sin i  hal 
qilinishi  u c h u n   xolislar  sudiga  m u ro jaat  qilishga  h u q u q li  b o ‘lishi 
t o ‘g ‘risid a   tu s h u n tir is h la r   b e ris h   y u z a s id a n   s u d y a n in g   q ilg a n  
h a ra k a tla ri  d a ’vo  a rizasi  q a b u l  q ilin g u n g a   q a d a r   h a m   b o i is h i  
m u m k in .
M a ’lum ki,  sudya  d a ’vo  arizasini  qabul  qilib  o lg an id an   s o ‘ng 
ishni  sud  m u h o k a m a sig a   tay y o rlash n i  b o sh lay d i.  S hu  v a q td a n  
boshlab sudya o ‘zining yagona m aqsadiga erishishi u c h u n  qaratilgan 
ja m i  protsessual  h a ra k a tla rn i  am alga  o sh irad i,  y a ’ni  birin ch i  sud 
m u h o k am a sid a   ishni  t o ‘g ‘ri  hal  qilinishini  t a ’m inlaydi.  F u q aro lik  
ishlarini sudda k o ‘rishga tayyorlash  fuqarolik protsessining m ustaqil 
m ajb u riy   b o sq ic h i  b o ‘lib,  p ro tse ssn in g   b o sh q a   b o s q ic h la rid a n  
o ‘zining  uslublari  jih a tid a n   farqlanadi.
Sudya nizoni to ‘g ‘ri va o ‘z vaqtida hal etilishini ta ’m inlash uchun 
tu rli  protsessual  h a ra k a tla rn i  so d ir  etishga  haqlidir.  U la rn in g   eng 
m u h im la ri  F P K n in g   160-m oddasida  belgilangan.  U nga  m uvofiq, 
sudya ishni sudda k o ‘rishga tayyorlash vaqtida quyidagi harakatlarni 
am alga oshiradi:
118

---

1.  Ishni  u c h in c h i  sh axslarning jalb   etilishi  yoki  kirishish  m asa­
lasini  hal  qiladi  va  ishda  ish tiro k   etishga  y o ‘l  q o ‘yilgan  u c h in c h i 
shaxslarni  F P K n in g   159-m oddasiga  m uvofiq  so ‘ro q   qiladi.
2. I s h n i  k o ‘ris h d a   v a k illa rn in g   q a tn a s h is h   m a s a la s in i  h a l 
q ila d i.
3.  Ishda prokurom ing ishtirok etishi to ‘g ‘risidagi va tegishli davlat 
boshqaruvi organini sud protsessida qatnashishga jalb etish haqidagi 
m asalani  hal  qiladi.
4.  I s h d a   is h tir o k   e tis h g a   ja lb   q ilin m a g a n   ta s h k ilo t  y o k i 
f u q a r o n in g   ish  y a k u n id a n   m a n f a a td o r lig in i  a n iq la s a ,  u la rg a  
sh u n in g d e k ,  p ro k u ro rg a  y u ritila y o tg a n  ish n i va uni  k o ‘rish vaqtini 
m a ’lu m   qiladi.
5. G u v o h la rn i  su d   m ajlisiga  c h iq a rish   yoki  u la rn i  F P K n in g  
7 2 -m o d d a sid a  n azard a tu tilg an  tartib d a  so ‘roq qilish m asalasini hal 
qiladi.
6. T a sh k ilo tla r yoki  fu q aro lard a n   yo zm a  va  ashyoviy  dalillarni 
olib,  sudga  taq d im   etish  u c h u n   ishda  ishtirok  etu v ch i  shaxslarga 
tala b n o m a  beradi.
7.  Ishda  ish tiro k   etu v c h i  shaxslarning  fikrlarini  hisobga  olib, 
ek sp ertiza  tay in lash   va  m utaxassis jalb   qilish  m asalasini  hal  etadi.
8.  K ech ik tirib   b o ‘lm aydigan  h o llard a,  ishda  ish tiro k   etu v ch i 
shaxslarni  x a b a rd o r  qilib,  jo y d a   k o ‘z d a n   kechirish  o ‘tkazadi.
9.  B oshqa sudlarga sud  to p sh iriq lari yuboradi.
10.  Ishda ishtirok etuvchi shaxslarga ularning protsessual huquqlari 
va m ajburiyatlarini tush u n tirad i.
Sudya ishda ishtirok etuvchi shaxslarni chaqirm asdan turib,  ishni 
su d d a  k o ‘rishga  tayyorlash  yuzasidan  qilgan  h ara k a tla rin i  ajrim  
shaklida  rasm iylashtiradi.  Bu  ajrim   u stid an  kassatsiya sh ik oyatidan 
a lo h id a  ta rtib d a   shikoyat  qilinishi  m u m k in   em as.
S u d   a m a liy o tid a   d a ’vo  m a te ria lla rin i  ta h lil  q ilish d a  sudy ad a 
d a ’vo tala b  qilish  h u q u q ig a  ega b o ig a n  sh ax sd an  b o sh q a  shaxsdan 
b o sh q a shaxsga  n isb a ta n  berilganligi  h a q id a  fikr tu g ilis h i  m um kin. 
B u n d a n  ta sh q a ri,  sud y a q o ‘zg‘atilg an  ishda d a ’vo arizasida  k o ‘rsa- 
tilm ag an  boshqa shaxslarning  m anfaatdorligini  m avjudligi  haqidagi 
x u lo sa g a   k e lish   m u m k in .  U s h b u   h o lla r d a   su d y a   F P K n in g   44, 
4 5 -m o d d a la ri  ta la b la rin i  hisobga o lib ,  ish d a b o sh q a  ja v o b g a r yoki 
u c h in c h i  sh a x sn in g   q a tn a s h ish i  m u m k in lig i  h a q id a g i  m asalan i 
k o ‘rib  c h iq a d i.
119

---

15.3.  Sud  chaqiriqlari  va  sud  xabarlari
S udda  ishni  m u h o k a m a   qilin ish in in g  vaqti  va joyi  h a q id a   yoki 
su d n in g   q an d ay   protsessual  h a ra k a tn i  am alga  o shirish  haqidagi 
a x b o ro tla r  b ila n   m a n f a a td o r   sh a x sla rn i  b o x a b a r  q ilish   -   sud 
m ajlisida  m a n fa a td o r shaxslarning  shaxsan  ishtirok  e tish   h u q u q in i 
am alga oshirish  kafolatidir.  Ishda  ishtirok etuvchi  shaxslarga xabar 
berish sudning m ajburiyati va sudda ishni m u h o k am a qilishni am alga 
o sh irish n in g   z a ru r  sh a rti  hisoblanadi.
Q o n u n g a   m uvofiq  sud  c h a q iru v   q o g ‘o z id a n   foydalanadi.  U 
x abar b e rish n in g  sh a rtla r m ajm uasiga rioya qilishni  n a z ard a  tutadi:
1.  Sud chaqiruv qog‘ozi sudda ishtirok etayotgan taraflarga sudga 
kelishi u c h u n  yetarli asoslar m avjud boflgan taqdirdagina j o ‘natiladi.
2.  S udda  ishtirok etay o tg an   shaxslarga xabar berish  u c h u n   sud, 
sud  c h aq iru v   q o g ‘o z id a n   foydalanadi.  S haxslarning  kelishi  q o n u n  
yoki  sud  tarafid an   n a z ard a   tu tilg a n   h o la tla r  b u n d a n   m u stasn o . 
H a q iq a tn in g   q a ro r  to p ish id a   ish  u c h u n   ah am iy atg a  m olik  boMgan 
h o lla rd a   shaxslarga,  g u v o h ,  e k sp e rt,  ta rjim o n ,  m u taxassislarga 
chaq iriq lar j o ‘natiladi.  U larga sud  m ajlisiga yoki alo h id a  protsessual 
h a ra k a tn i  am alga  o sh irish   jo y ig a  kelish  talabi  k o ‘rsatilgan.  Bu 
shaxslarning  barch asi  u c h u n   sudga  kelish  m ajburiydir.
Ishda  ishtirok  etu v ch i  shaxslarga  sud  c h aq iru v   q o g ‘ozi  yoki 
F P K n in g   132-m oddasi  birin ch i  q ism ida  k o ‘rsatilgan  b o sh q a  sud 
sud  c h aq iru v   q o g ‘ozlari  j o ‘natila d i.  Sud  c h a q iru v   q o g ‘ozi  yoki 
boshqa chaqiriqning m azm uni  F P K n in g   133-m oddasida belgilangan. 
H a q iq atn in g   q a ro r  to p ish id a  ish  u c h u n   ah am iy atg a  m olik  boflgan 
ho llard a shaxslarni ch aq irish  u c h u n  faqatgina o ‘m a tilg a n  shakldagi 
sud  sud  ch aqiruv  q o g ‘o z la rid a n   foydalaniladi.
3.  Sud  ch aqiruv  q o g ‘ozlarin in g  yetkazib berilishi  lozim   b o ig a n  
m an zillar  sudga  berilgan  ariz ad a   k o ‘rsatilishi  shart.  F u q a ro lik   ishi 
q o ‘zg‘atilg an id an   so ‘ng  o ‘z  m anzili  o ‘zgarganligi  haqidagi  m a ’lu ­
m ot  ishda  ishtirok  etu v ch i  h a r  b ir  shaxsning  m ajburiyati  b o ‘lib 
qoladi (F P K n in g   138 va  148-m oddalari).  Sudga o ‘z m anzili o ‘zgar- 
ganligi  haqidagi  m a ’lu m o tn i  taq d im   e tm a g an   yoki  o ‘z  m an zilin i 
n o to ‘g ‘ri  k o ‘rsatgan  shaxslarga  tegishli jav o b g arliк  belgilangan.
D a ’vogar va javo b g arn in g   ishlayotgan  m anzili  a n iq  k o ‘rsatilgan 
b o is a ,  sud q o n u n d a  n azard a tutilgan  holatlard a xabar berishi  lozim  
b o ig a n   shaxslarga,  k o ‘rsatilgan  m anzilga  sud  c h aq iru v   q o g ‘ozini 
j o ‘natishi  m um kin.
1 2 0

---

G u v o h la r n i,  u c h in c h i  sh a x s  v a  su d   ja r a y o n in in g   b o s h q a  
ish tiro k ch ilarin i  ch a q irish   zaruriyati  b o ‘lg anida,  u larn in g   m anzili 
b o ‘yicha  sud  tara fid a n   beriladi.  Sud  ch aqiruv  q o g ‘o zin i  yetkazib 
b e rilish i  su d   ta ra fid a n   b e lg ila n a d i.  S ud  c h a q iru v   q o g ‘o z la rin i 
y etk a z ish n in g   b ir  n e c h a ,  y a ’ni  p o c h ta   b o ‘yich a,  ishda  ish tiro k  
e tu v c h i  sh a x sla r  o rq a li  su d ,  su d   c h a q iru v   q o g ‘o z in i  y e tk a z ib  
berilishi  buyurilgan  b o sh q a  shaxslar  o rq ali,  tele fo n o g ra m m a   yoki 
tele g ra m m a  j o ‘natish   orqali  b o iis h i  m u m k in .
Sud chaqiruv qog‘ozida qaysi shaxsning ismi  k o ‘rsatilgan b o is a , 
o ‘sha shaxsga beriladi. A garda shaxsning o ‘zi b o im a s a ,  uning yaqin 
qarindoshlariga berishi h am   m um kin.  Sud chaqiruv qog‘ozini qabul 
qilgan  shaxs  uni  olganligi  h a q id a   im zo  q o ‘yishi  lozim .  Shaxsning 
sud  c h a q iru v   q o g ‘o z in i  olganligi  h a q id a   im zo  q o ‘y ishdan  bosh 
to rtis h i  sud  c h a q iru v   q o g ‘o z in i  q o i g a   b e rilg an lig i  b ila n   te n g  
hisoblanadi  (F P K n in g   137-m oddasi).
4. 
X abar  berilganlik  haqidagi  sud  chaqiruv  qog‘ozini  qayd  etish 
m uhim dir.  Bu  sud  chaqiruv qog‘ozining tasdigfi  sifatida  xizmat  qiladi 
(te le g ra m m a n i  j o ‘n a tish   h a q id a g i  k v ita n siy a ,  te le fo n o g ra m m a , 
faksogram m a  ju m alid an   ko‘chirm a).  Shunday  qilib,  shaxs  quyidagi 
shartlarga rioya qilingan taqdirda, ya’ni xabar berishning o ‘z vaqtidaligi, 
sud  chaqiruv  qog‘ozi  shakliga  rioya  qilish,  uning  yetkazib  berilishi  va 
q o ig a   topshirilishi  qoidalariga  rioya  qilish,  sud  chaqiruv  qog‘ozi 
berilganining  qayd  etilganligi  natijasida  xabardor  qilgan  hisoblanadi.