Ravishda zaryadsizlanib boradi

Janubiy Amerikaning eng katta daryolari
Sarlavha
Uzunligi km
Havzasi ming km
Amazon (Ukayali shahridan)
Amazon (Maranxon bilan)
Parana (Rio Grande va La-Plata estuariyasi bilan)
Madeyra (Mamor bilan)
San-frantsisko
Japura (Kaketa bilan)
Tokantinlar
Paragvay daryosi
Rio Negro
Urugvay, daryo


---

Magdalena
Amazon daryosi
Janubiy Amerikadagi eng katta daryo Amazonka. Uning havzasining katta qismi ekvatordan janubda joylashgan.
Dunyoning eng keng daryo havzasining maydoni 7 million km2 dan oshadi, daryoning asosiy manbadan (Maranion
daryosi) uzunligi 6400 km. Agar Ukayali va Apurimak Amazonzaning manbai sifatida qabul qilinsa, uning uzunligi 7194
km ga etadi, bu Nil uzunligidan oshadi. Amazonka oqimi tezligi dunyodagi barcha yirik daryolar oqimidan bir necha
baravar yuqori. Bu o'rtacha 220 ming m 3 / s ga teng (maksimal oqim tezligi 300 ming m 3 / s dan oshishi mumkin).
Amazonzaning o'rtacha yillik suv oqimi (7000 km 3) butun Janubiy Amerikadagi suvning katta qismini va Yerning barcha
daryolari oqimining 15 foizini tashkil qiladi!
Amazonkaning asosiy manbai - Maranion daryosi - Andesdan 4840 m balandlikda boshlanadi, faqat birinchi yirik irmoq
Ucayali bilan bog'liq bo'lganidan keyin daryo tekislikda Amazonka nomini oladi.
Amazon o'zining ko'plab irmoqlarini (500 dan ortiq) And, Braziliya va Gvianiya tog'lari etaklaridan yig'adi. Ularning
aksariyati uzunligi 1500 km dan oshadi. Amazonkaning eng ko'p va eng yirik irmoqlari janubiy yarim sharning daryolari.
Eng katta chap irmoq Rio-Negro (2300 km), Amazonkaning eng katta o'ng va eng katta irmog'i Madeyra (3200 km)
hisoblanadi.
Gil qoyalarini buzayotgan irmoqlarning bir qismi juda loyqa suvni ("oq" daryolar) olib yuradi, boshqalari esa toza suv bilan
erigan organik moddalardan ("qora" daryolar) qorong'i. Amazonka Rio-Negrasiga (Qora daryo) quyilgandan so'ng, engil
va quyuq suvlar aralashib ketmasdan, parallel ravishda 20-30 km atrofida oqadi, bu esa sun'iy yo'ldosh rasmlarida aniq
ko'rinadi.
Maranion va Ucayali qo'shilishidan keyin Amazon kanalining kengligi 1-2 km ni tashkil qiladi, ammo u pastga qarab tez
sur'atda ko'tariladi. Manausda (og'izdan 1690 km) u allaqachon 5 km ga etadi, pastki qismida u 20 kmgacha kengayadi
va og'izda asosiy Amazon kanalining kengligi, ko'plab orollar bilan birga, to'kish paytida 80 km ga etadi. Pasttekislikning
g'arbiy qismida Amazon deyarli qirg'oqlar darajasida oqadi, vodiy deyarli shakllanmagan. Sharqda daryo chuqur kesilgan
vodiyni hosil qiladi, bu suv havzalari bilan keskin farq qiladi.
Atlantika okeanidan taxminan 350 km masofada Amazonta deltasi boshlanadi. Qadimgi yoshiga qaramay, u okeanga tub
qirg'oqlardan tashqariga cho'zilmadi. Daryo juda katta miqdordagi qattiq moddalarni (yiliga o'rtacha 1 milliard tonna)
tashiydigan bo'lsa-da, deltaning o'sishi suv oqimi ta'siriga va qirg'oqlarning pasayishiga to'sqinlik qilmoqda.
Amazonkaning quyi oqimida suv toshqini va pasayish uning rejimiga va qirg'oqlarning shakllanishiga katta ta'sir
ko'rsatmoqda. To'fon to'lqini 1000 km dan oshiqroq oqadi, pastki qismida uning devori 1,5-5 m balandlikka etadi, to'lqin
katta tezlikda oqimga qarshi ko'tarilib, qum qirg'oqlari va qirg'oqlarda kuchli to'lqinlarni keltirib chiqaradi va qirg'oqlarni
vayron qiladi. Mahalliy aholi uchun bu hodisa "vitse" va "amazuna" deb nomlanadi.
Amazon yil davomida suv bilan to'ladi. Yiliga ikki marta daryoda suv sathi sezilarli balandlikka ko'tariladi. Ushbu maxima
shimoliy va janubiy yarimsharda yomg'irli davrlar bilan bog'liq. Amazonzada eng katta suv oqimi janubiy yarim sharda bir
muncha vaqt davom etgan yomg'irdan keyin (may oyida), suvning katta qismi uning o'ng irmog'i tomonidan olib ketilganda.
Daryo qirg'oqlardan toshib chiqadi va o'rtada ulkan ichki suv toshqini paydo bo'ladi. Suv sathi 12-15 m ga ko'tariladi va
Manaus mintaqasida daryoning kengligi 35 km ga etishi mumkin. Keyin suv iste'moli asta-sekin kamayib boradi, daryo
sohillarga kiradi. Daryoda suvning eng past darajasi avgust va sentyabr oylarida bo'ladi, keyin shimoliy yarim sharning
yozgi yomg'irlari bilan bog'liq ikkinchi daraja kuzatiladi. Amazon-da, u biroz kechikish bilan, noyabrda paydo bo'ladi.
Noyabr oyidagi maksimal ko'rsatkich may oyidan ancha past. Daryoning quyi oqimida asta-sekin ikkita maxima birlashadi.


---

Og'izdan Manaus shahrigacha Amazonka yirik kemalarga etib borishi mumkin. Nozik chuqur gumbazli kemalar hatto
Iquitosga (Peru) ham kirib borishi mumkin. Ammo quyi oqimlarda suv toshqini, ko'p miqdordagi cho'kindi va orollar tufayli
yuk tashish qiyin. Okean kemalari uchun yanada chuqurroq va qulayroq janubiy qo'l - Toka daryosi bilan umumiy og'izga
ega bo'lgan Para. Bu Braziliyaning eng katta okean porti - Belen. Ammo endi Amazon filiali asosiy kanalga faqat kichik
kanallar orqali ulangan. Amazonka o'z irmoqlari bilan umumiy uzunligi 25 ming km gacha bo'lgan suv yo'llari tizimidir.
Daryoning transport ahamiyati katta. Uzoq vaqt davomida bu Amazoniya pasttekisliklarining ichki qismini Atlantika
qirg'oqlari bilan bog'laydigan yagona yo'l edi.
Amazonka havzasidagi daryolar katta miqdordagi suv energiyasiga ega. Amazonkaning ko'plab irmoqlari pasttekisliklarga
kirganda, katta sharsharalarni hosil qilib, Braziliya va Gviananing baland qirlarini kesib o'tadi. Ammo bu gidroenergetika
resurslaridan hali ham kam foydalanilmoqda.
Parana va Urugvay daryolari
Janubiy Amerikaning ikkinchi yirik daryo tizimiga umumiy og'zi bor Parana, Paragvay va Urugvay daryolari kiradi. Tizim o'z
nomini (La Platskaya) Parana va Urugvay nomli bahaybat estuariyadan oldi, uzunligi 320 km va estuariyada 220 km
kenglikka etdi. Butun tizimning havzasi maydoni 4 million km2 dan ortiq, turli manbalarga ko'ra Parana uzunligi 3300 dan
4700 km gacha. Parananing kelib chiqishi - Rio Grande va Paranaiba - Braziliya tog'larida joylashgan. Tizimning boshqa
ko'plab daryolari u erda boshlanadi. Ularning barchasi yuqori oqimlarda rapids bo'lib, bir nechta katta sharsharalarni
tashkil qiladi. Eng katta sharsharalar - Guaira balandligi 40 m va eni 4800 m Paran va balandligi 72 m bo'lgan Iguazu.
Ular gidroelektrostantsiyalar tarmog'ini yaratdilar.
Parananing quyi oqimida tipik pasttekislik daryosi bor. Asosiy suv oqimi maksimal darajasi may oyida Braziliya tog'larida
yozgi yomg'ir tufayli yuzaga keladi. La Plata tizimidagi daryolarning va La-Plotaning o'zi yuk tashish qiymati juda katta.
Orinoko daryosi
Janubiy Amerikadagi uchinchi yirik daryo Orinoko. Uning uzunligi 2730 km, havzaning maydoni 1 million km2 dan ortiq.
Orinoko Gvianadagi tog'lardan kelib chiqqan. Uning manbasi frantsuz ekspeditsiyasi tomonidan 1954 yilda kashf etilgan
va kashf etilgan. Kasikyare Orinoko daryosi Aminos irmog'i Rio Negro bilan bog'langan, u erda yuqori Orinokoning bir
qismi oqib o'tadi. Bu Yerdagi daryolarning bifurkatsiyasining eng muhim misollaridan biridir. Daryo Atlantika okeaniga
oqayotganida katta deltani hosil qiladi, uning uzunligi 200 km ga etadi.
Orinokodagi suv sathi yozda (maydan sentyabrgacha) havzasining shimoliy qismida yog'adigan yomg'irga bog'liq.
Sentabr-oktyabr oylarida tushgan Orinoko uchun maksimal ko'rsatkich juda aniq. Yoz va qishda suv sathining farqi 15 m ga
etadi.
Ko'llar
Janubiy Amerikadagi ko'llar ko'p emas. Kontinental ko'llarning asosiy genetik guruhlari tektonik, muzlik, vulqon, lagunadir.
Kichik muzlik va vulkanik ko'llar Andning turli qismlarida joylashgan. Eng katta muzlik va muzlik-tektonik ko'llar Janubiy
Andning g'arbiy qismida joylashgan.
Katta materik ko'li - Titicaka, And platosida 3800 m balandlikda, Peru va Boliviya chegarasida joylashgan. Uning maydoni
8300 km2, maksimal chuqurligi - 281 m., Teraslar ko'lning qirg'og'ida joylashgan bo'lib, bu uning sathining takroriy
pasayganligidan dalolat beradi. Ko'l boshqa, sayoz tektonik ko'lga - Poopoga oqadi. Titikaka ko'lidagi suv toza, Poopoda
esa juda sho'r.
Andning ichki platosida va Gran Chako tekisligida ko'plab tektonik kelib chiqadigan, sayoz, drenajsiz va sho'r suvli ko'llar
mavjud. Bundan tashqari, sho'rlangan botqoqliklar va botqoqliklar ("ish haqi") keng tarqalgan.


---

Atlantika okeani va Karib dengizining pasttekisliklari bo'ylab katta lagoon ko'llar mavjud. Ushbu lagonlarning eng kattasi
shimolda, And tizmalari orasidagi ulkan bo'shliqda joylashgan. U Maracaibo deb nomlanadi va Venesuela ko'rfaziga
ulanadi. Ushbu lagunaning maydoni 16,3 ming km2, uzunligi -220 km. Lagundagi suv deyarli toza, ammo toshqin paytida
uning sho'rlanishi sezilarli darajada oshadi.
Atlantika okeani bilan deyarli aloqani uzgan lagonlar materikning janubi-sharqida joylashgan. Ulardan eng kattasi Patus va
Lagoa-Mirin.
Qit'aning muhim qismi, ayniqsa Vneshundskiy sharqida katta er osti suvlari zaxiralari mavjud. Qumli qatlamlarda nafaqat
Amazonka mintaqasida, balki Gviananing pasttekisliklarida, Llanos-Orinoko, Gran Chako, Pampa shaharlarida,
shuningdek, boshqa sohalarda sineklir oqimi 40-50 foizigacha er osti suvlariga to'g'ri keladi.