2-mavzu: badiiy modellashtirish va dizayn. (2-soat) reja: 1

5.Texnik va badiiy modellashtirish umumiy jarayon sifatida 
Sanoat - texnik mahsulotlarining badiiy jihatdan maqsadga muvofiqligi, ularga estetik tus 
berish - olimlar, muhandislar ishlab chiqarish xodimlarning muhim vazifasidir. Qulay va chiroyli 
buyumlar yaratishga qaratilgan badiiy konstruksiyalashning diqqat markazida hamisha odam, 
uning ijtimoiy va individual ehtiyojlari, iste‟mol va ma‟naviy talablari turadi. Har bir predmet 
(buyum) sanoat asaridan farqli o„laroq qandaydir hayotiy muhim vazifaga (funksiyaga) egadir. 
Lekin deyarli har bir ishida o„zini go„zal buyumlar bilan o„rab olish ehtiyoji bor. Shuning uchun 
ham buyumning qimmati ikki asosni - foyda va go„zallikni qamrab oladi. Har bir buyumda 
texnik va estetik asos mavjud bo„lib, u hamisha muhim bo„lmaydi va tarixan almashinib turadi. 
Inson va mashinalarning o„zaro munosabatini ifodalovchi texnika atamasi grek tilidan kirib 
kelgan bo„lib, texnikaviy san‟at ma‟nosini bildiradi. 
Tarixiy texnika so„zining ma‟nosi, ishlab chiqarish usuli o„zgarishiga muvofiq yangilanib 
kelgan. 
Quldorlik davrida texnika atamasi yakka ustalik, mutaxassislikni egallash ma‟nosini 
bildirgan. 
O„rta asrda, hunarmandchilik ishlab chiqarish hukmronligi davrida u texnologiya, usul, 
qolipni (retseptni) bildirgan. Masalan, temirchilik texnikasi va hokazo. 
Hozirgi sharoitda texnika atamasi mehnat vositalarini anglatadi. Ular yordamida inson 
nafaqat mehnat mahsulotlariga, balki ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo„lgan barcha 
moddiy shart-sharoitlarga ham ta‟sir ko„rsatadi. 
Texnikaning to„rt fazilati va o„ziga xos xususiyatlari mavjud: 
Birinchi xususiyat - ishlab chiqarish usuli bilan belgilanadigan ijtimoiy tuzum 
taraqqiyotining iqtisodiy qonunlari bilan texnikaning o„zaro bog„liqligi. 
Tarixiy taraqqiyotning ma‟lum davrlarida hayotga tatbiq etilmagan kashfiyotlar bunga 
misol bo„la oladi (parashyut, vertolyot va boshqa mashinalar). 
Hozirgi kunda rivojlangan davlatlarning texnika rivojlanishida iqtisodiy qonunlarning roli, 
uning taraqqiyoti ayniqsa, yaqqol ko„rinmoqda. G„arbning ilg„or olimlaridan biri S.Lilli, hozirgi 
va ertangi kunimiz ilg„or texnikasidan bahra olib foydalanadigan munosib iqtisodiy tuzumgina 
emas, oqibat natijasida butun jahon iqtisodiy tuzumni o„zgartirishdan yangi jamiyat qurilishidan 
boshqa yo„l yo„q, deb yozgan edi. 
Ikkinchi xususiyat - ma‟lum ijtimoiy shakllantirish paydo bo„lib, uning iqtisodiy qonunlari 
bilan o„zaro bog„langan holda texnika ijtimoiy tuzum boshqasi bilan almashganida saqlanib 
qoladi va yangi sinfga xizmat qiladi. 
Olimlarimiz shu xususiyatlarni hisobga olib yozgan edilar: “yirik kapitalizm erishgan 
texnika va madaniyat yutuqlaridan foydalanmasdan yangi jamiyat qurish mumkin emas”. 
Uchinchi xususiyat - shundan iboratki, texnika doimo tabiat qonunlariga to„la muvofiq 
ravishda rivojlanadi. 
Agar yaqin vaqtlargacha texnikada takomillashtirish paypaslash bilan, ongsiz o„tib, so„ngra 
ilmiy bilimlarda tasdiqlangan bo„lsa, hozirgi vaqtda har qanday mexanizmni loyihalash va 
muhandislik hisob-kitoblar, eng ilg„or ilmiy-texnik kashfiyotlardan kelib chiqdi. 

---

To„rtinchi xususiyat - texnika taraqqiyoti sakrash yo„li bilan bo„layotganini ko„rsatadi. Bu 
keskin o„zgarishlar bilan amalga oshirilayotgan texnika taraqqiyot qonuniyatlaridan biridir. 
Olov, bug„, elektr quvvati, kashfiyoti, avtomatika, kibernetika, atom energiyasi sohalaridagi 
kashfiyotlar buning yorqin dalilidir. Texnikaning saqlash yo„li bilan taraqqiyotini oddiy tarzda 
qayd etib o„tish yetarli emas. Rassom loyihasi, muhandis, mexanik, texnolog oldingi loyiha 
eskirganligi aniq dalilga aylanganida emas, balki eskira boshlagan paytda uning oldini olishlari 
lozim. 
Asrlar davomida texnika takomillashib, inson mehnatini yengillashtirib keldi. Har bir 
tarixiy bosqichda inson va texnika o„rtasida muayyan munosabatlar shakllangan. Shu asosda, 
turli munosabatlarni ta‟riflab beruvchi quyidagi tarixiy bosqichlar ajralib turdi: 
Inson mehnat vositasiga bevosita ta‟sir etib, oddiy qurollar yordamida ishlaydi. 
Inson ancha murakkabroq mehnat qurollari yasaydi, ammo ularni avvalgiday o„zi ishga 
soladi. 
Inson mashina-dvigatellarni ixtiro etadi (suv parragi, bug„ dvigateli), ammo qurollar, 
asboblar yordamida ishni avvalgiday inson qo„llari bajaradi. 
Inson mashina xizmatini qilar, anchagina qo„l ishlarini bajarar, mahsulot yetkazib berar, 
tayyor buyumlar va yarim tayyor mahsulotlarni qabul qilib olar va turli xil vazifalarni bajarar 
edi. 
Inson mashinani boshqarishda. Boshqaruv bir pultda joylashtirilgan, u yerda ishlab 
chiqarish texnologik jarayonini to„la aks ettiruvchi asboblar mavjud. Inson mashinalar 
boshqaruvchisiga aylandi, mahsulotlarni olib berish, yarim tayyor mahsulotlarni bir mashinadan 
ikkinchisiga olib berish uzluksiz mashina yordamida amalga oshiriladi. 
Oxirgi tarixiy bosqich-maxsus dastur va moslama yordamida mashinalarni avtomatik 
boshqarishni joriy etishni o„z ichiga oladi. 
Bu bosqichda endi ishlab chiqarishda uchraydigan barcha texnologik jarayonlarni dastur 
bo„yicha bajaradigan texnik moslamalar (qurilmalar) ishlab chiqildi. Avtomatikaning bunday 
yuksak darajasida odam go„yo mashinani boshqarishdan chetlashtiriladi. Ammo bunday emas. 
Uskunalarni tekshiruvdan o„tkazish va ta‟mirlashdan tashqari inson dasturlar tuzadi va ularni 
maxsus qurilmalarga o„tkazib qo„yadi. 
Inson va mashina o„zaro munosabatlarining tarixiy bosqichlarini tahlil qilgan vaqtda shuni 
hisobga olish kerakki, birinchi to„rtta bosqich vaqt o„tishi bilan barham topishi kamdan-kam 
uchraydi, oxirgi ikkita bosqich esa hozirgi vaqtda keng tarqalgan.