|
Ma’ruza 11. Kartalarda voqea-hodisalarni belgilar usulida tasvirlash
55
Reja:
11.1.
Belgilar usuli va uning mohiyati
11.2.
Belgilarning asosiy turlari
11.3.
Voqea-hodisalarni kartada belgilar usulida tasvirlashning ahamiyati
Tayanch iboralar: shartli belgilar, belgilar usuli, geometrik belgilar, harfli
belgilar, ko 'rgazmali belgilar, legenda.
11.1. Belgilar usuli va uning mohiyati
Belgilar alohida tasvirlash usuli sifatida karta masshtabida ifodalanmaydigan yoki
kartografik belgiga qaraganda kam (kichik) maydonni egallaydigan obyektlami o’rnashgan
joyini ko’rsatish uchun va umuman aniq (konkret) punktlarga joylashtirilgan hodisalarni
tasvirlab berish uchun qo’llaniladi. Masalan, topografik kartalarda belgilar bilan joydagi
predmetlar; kilometr va yo’l ko’rsatkichlari, yakka o’sgan orientir ahamiyatiga ega bo’lgan
daraxt (lar), radiomachtalar va hokazo. Mayda masshtabli mavzuli va umumgeografik
kartalarda belgilar obyektlarni o’rnashgan joyini va turini ko’rsatishdan tashqari ko’pincha
boshqa funktsiyalarni ham bajaradi. Masalan, obyektni miqdor ko’rsatkichlarini
(katta-kichikligini), ahamiyatini, uni vaqt mobaynida o’zgarishini va hokazolarni
tavsiflaydi. Masalan, aholi punkti belgisi shu punktdagi aholi joylanish tipini (shahar,
shahar tipidagi posyolka, qishloq), aholi
sonini,
shuningdek
ushbu
punktni
ma’muriy
ahamiyatini
ko’rsatishi
mumkin. Shuningdek, belgilarni sanoat
va qishloq xo’jalik korxonalarini, foydali
qazilma konlarini tasvirlash uchun ham
qo’llash mumkin.
2.
Belgilarning asosiy turlari
O’zining shakliga ko’ra ular uchta
turga-geometrik, harfli va ko’rgazmali
belgilarga bo’linadi.
1-rasm. Belgilar usuli va ularning
turlari:
a- geometrik; b- harfli; v- badiiy
(simvolik); g- strukturali; d- alohida-
alohida ajratib berilgan; ye- o’sib
56
boradigan belgilar
Geometrik belgilar aylana (doira), kvadrat,
uchburchak, romb, to’rtburchak
va boshqa shu kabi geometrik shakllarga ega bo’ladi
(22-rasm, a). Ular chizish uchun qulay, oddiy,
legenda bo’yicha yaxshi tanib olinadi, nisbatan kam
joyni egallaydi, obyektni joylashgan o’rnini aniq
ko’rsatadi, o’lchami bo’yicha oson taqqoslanadi.
Elementar geometrik figuralarni soni unchalik ko’p
emas, lekin belgilar uchun har xil ranglardan
foydalanib va ularni ichki rasmlarini ko’rinishini
o’zgartirib ularni sonini ko’paytirish mumkin (2-
rasm).
2-rasm. Ichki strukturasi bo’yicha farqlanadigan eng oddiy geometrik belgilar
(E.Arnberger bo’yicha)
Harfli belgilar - bu tasvirlanayotgan obyekt yoki hodisa nomini bitta yoki ikkita
boshlang’ich harflaridir (1-rasm, b). Masalan, temir va fosfor rudalari uchun Fe va P. Harfli
belgilarni qo’llash nisbatan chegaralangan, chunki ular obyektlarni aniq joylashgan o’rnini
ko’rsatmaydi, kartani har xil harflar bilan to’ldirib tashlaydi, o’lchami bo’yicha yomon
taqqoslanadi. Agar harflar birorta geometrik figurani, masalan, kvadratni ichiga olib
yozilgan bo’lsa, ularni o’lchami bo’yicha bir-biriga taqqoslash va joylashtirish ancha
yengil bo’ladi, bunday holda ikkala tipdagi belgilarni yaxshi tomonlari uyg’unlashadi.
Kartada tasvirlanmoqchi bo’lgan voqea va hodisalarning nomlarini bosh harf- lari
yoki kimyoviy belgilari bilan ifodalanadi; Foydali qazilmalardan alyuminiy Al, oltin Au,
kaliy K deb yoziladi. Lekin harfli belgilarni ko’p ishlatib bo’lmaydi, chunki harflar
yordamida faqat obyektlarning o’rni aniqlansa ham, ularning miqdorini aniqlab bo’lmaydi.
Miqdorini aniqlash uchun doiraga tushirib tasvirlash mumkin. Bu usul ko’proq qazilma
boyliklar kartalarida foydalaniladi.
Ko’rgazmali belgilar - rasmi bo’yicha tasvirlanayotgan obyektlarni esga soladi.
Ularni ichida ramziy (simvolik) va naturalistiklarini (asliga qarab olingan) ajratiladi
(1-rasm, v). Ramziy belgilarni shakli tasvirlanayotgan obyekt bilan birorta bir-birini
eslatadigan o’zaro bog’lanish borligini ko’rsatadi. Masalan, shahar planida teatr binosi
joylashgan yerni maska bilan belgilash va hokozo. Naturalistik belgilar, masalan traktor
ishlab chiqaradigan zavodlarni ko’rsatish uchun traktorni rasmi (surati)dan foydalaniladi.
Bunday belgilar obyektlarni taqqoslash va joylashtirish uchun qulay emas. Lekin ular
ommaviy nashrlarda, masalan targ’ibot va tashviqot maqsadlarida ishlangan
karta-plakatlarda uchrab turadi. Tanlangan belgilar uzoqdan ko’zga tashlanib turishi,
tushunarli (hammabop) va uzoq masofadan turib idrok qilinadigan bo’lishi kerak.
Obyektlarni nisbatlarini belgilarni o’lchami (katta-kichikligi) orqali berish har xil asosda
amalga oshirilishi mumkin (1-rasm, g, d, ye).
57
•
Машиностроение и
металлообработка
О
©
Химическая
о
О Деревообрабатывающая
©
©
Целлюлозно-бумажная
о
©
Лесохимическая
*
©
Производство
строительных
материалов
*
Do'stlaringiz bilan baham: |
