мезозойская группа
к I Меловая система
Т 1 Триасовая система
ПАЛЕОЗОЙСКАЯ группа
ЧI Палеозой неоасчленённый
Р Пеомская система
ПРОТЕРОЗОЙСКАЯ
ГРУППА (ДОКЕМБРИИ;
4-rasm. Geologik karta framenti
Sifatli rang usuli kartada tsvirlanadigan butun hudud bo’yicha (barcha joyda) tarqalgan
hodisalarnigina tasvirlashda qo’llanilishi mumkin. Masalan, ushbu usul bilan Yer shari iqlim
zonalarini tasvirlash mumkin, chunki iqlimni ifodalovchi hodisalar majmui (harorat, yog’inlar
va h.k.) Yer yuzasining istalgan qismida kuzatilishi mumkin. Biroq sifatli rang usuli bilan
hayvonlar yoki o’simliklarning alohida turlari tarqalishini, alohida turdagi foydali
qazilmalarning tarqalishi kabi barcha joyda tarqalmagan hodisalarni tasvirlab bo’lmaydi.
Sifatli rang usuli kartada tasvirlanadigan butun hudud bo’yicha tarqalgan, biroq bu
chegaralarda faqat miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha ajratiladigan hodisalarni kartalashtirishda
noqulay. Masalan, yog’inlar hudud bo’ylab yoppasiya tarqalishga ega bo’lsa-da, yog’inlar
kartasini sifatli rang usulidan foydalanib tuzib bo’lmaydi.
Sifat farqlarini bitta belgi bo’yicha ajratish mumkin, masalan, siyosiy- ma’muriy
kartalarda bo’linish asosiga hududning alohida uchastkalarining ma’muriy mansubligi yoki
aholining milliy mansubligi olinadi. Biroq ko’pincha sifat farqlari (rayonlashtirish) ko’plab
ko’rsatkichlarning yig’indisi bo’yicha olinadi (landshaft, iqlim kartalarini, qishloq
xo’jaligining ixtisoslashuvi kartalarini tuzishda). Sifatli rang usuli tabiat (geologik, tuproq,
geobotanik, tabiiy-georafik rayonlashtirish va boshqa) hamda ayrim ijtimoiy-iqtisodiy
kartalarda (qishloq xo’jalik va boshqa rayonlashtirish kartalarida) keng qo’llaniladi.
88
Sifatli rang usulida karta tuzishda uchastkalar chegaralari turli kartografik va adabiyot
manbalari asosida, aerosuratlar bo’yicha yoki naturadagi kuzatishlar va o’lchashlar, ya’ni dala
syomkalari (tuproq, geologik va h.k.) asosida o’tkaziladi. Bir kartalarda kartografik obyektlar
orasidagi sifat tafovutlari (masalan, siyosiy- ma’muri bo’linish chegaralari) aniq bo’lsa, bir
turdan boshqasiga almashinish o’tish polosasi orqali muntazam sodir bo’ladigan boshqa
kartalarda (masalan, xalqlarni kartalashtirishda) “shaxmatli” rang berish ishlatilib, unda
polosa kengligi yoki shashka kattaligi o’zgarishi orqali o’tkinchi polosada
kartalashtirilayotgan hodisalar kattaligi nisbatini berish mumkin.
Sifatli rang usuli afzalliklari: boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi, ya’ni shaffof
ranglardan foydalanganda kartaning qolgan barcha grafik qurilmalari toza qog’ozda
bajarilgandek o’qiladi; bitta kartada rang, shtrixovka, indekslar yoki raqamlashdan foydalanib,
ko’plab hodisalarni tasvirlash mumkin.
Katta maydonlarda tarqalgan, biroq miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha kam hodisalarni
(masalan, MDH xalqlari kartasida oz sonli xalqlar - evenklar, xantlar va boshqalarni) hamda
kam maydonlarda to’plangan hodisalarni (masalan, ukrainlar, beloruslar va boshqalar)
kartalashtirishda sifatli rang usulidan foydalanish MDH aholisida kam sonli xalqlarning
“salmog’i”ni ko’rinarli baholash imkonini beradi. Bu holatlarda kuchli (ukrainlar va
beloruslarni tasvirlash uchun) tasviriy vositalar (ranglarning turli zichligi)ni qo’llash talab
etiladi.
Adabiyotlar ro„yxati
1.
Мирзалиев Т. Картография. - Тошкент: Уз МУ, 2006.
2.
Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картографиядан
лаборатория машгулотлари. - Тошкент: Укдтувчи, 1990.
3.
Берлянт А.М. Картоведение. - Москва: «Аспект пресс», 2003.
4.
Плишкина О.В. Практикум по картографии. - Улан-Удэ: Изд.-во
ВСГТУ, 2006.
5-rasm. Tuproq kartasi framenti
89
5.
Мирзалиев Т., Мусаев И. Картография. - Тошкент: Зиёнур, 2007. - 160 б.
6.
Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik. -
Toshkent, 2012.
7.
Robert E.Gabler, James F. Peterson, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical
Geography. 2007. /www.brookscole.com
8.
Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial Data.
Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London,
2010. /www.pearsoned.co.uk
Mustaqil ta’lim mavzulari
1.
Sifatli fon (rang) usulining ahamiyati.
2.
Sifatli fon (rang) usuli ishlatiladigan kartalar tahlili.
Glossariy
Atamaning
o’zbek
tilida
nomlanishi
Atamaning ingliz
tilida nomlanishi
Atamaning rus
tilida nomlanishi
Atamaning ma’nosi
Sifatli
rang
(fon) usuli
Way of a
qualitative
background
Способ
качес
твенного
фона
Kartalarda
tasvirlanayotgan
voqea va hodisalarning sifat
ko’rsatkichlarinmg rang yoki
shtrix
chiziqlar
bilan
tasvirlanishi.
Siyosiy-
ma’muriy
kartalar
Politiko-
administrative
maps
Политико
админис
тративные
карты
Davlatlar, ularning ma’muriy
birliklari
chegaralari,
poytaxatlari
(markazlari)
tasvirlangan kartalar.
Tipologik
kartalar
Typological
maps
Типологии-
ческие карты
Ba’zi
kartalarda
(masalan,
qishloq xo’jalik, geobotanik va
landshaft
kartalar)
genetik,
morfologik
va
xronologik
xususiyatlarni tiplarga bo’lib
tasvirlaganda
rangga
qo’shimcha har xil belgi va
shtrixlardan
foydalaniladi.
Bunday kartaning o’qilishi
qiyinlashadi, karta mazmuni
yana chuqurlashib, berilayotgan
ma’lumot yana ham ko’payadi.
Bunday
kartalar
tipologik
kartalar deb yuritiladi.
90
Nazorat savollari
1.
Sifatli fon (rang) usulining ahamiyatini ayting.
2.
Qanday kartalarda sifatli fon usuli qo’llaniladi?
3.
Sifatli fon usuliga xos xususiyatlar nimalardan iborat?
4.
Qanday voqea-hodisalarni sifatli fon usulida tasvirlash qulay hisoblanadi?
5.
Siyosiy-ma’muriy kartalarda sifatli fon usulining qo’llanilishini izohlang.
Test
1.
Sifatli fon (rang) usuli qaysi hollarda qo’llaniladi?
a)
ham tabiiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarga tegishli turli fazoviy ko'chishlarni
ko'rsatish uchun
b)
uzunasiga davom etgan, kengligi karta masshtabida aks ettirilmaydigan oobyektlarni
tasvirlash uchun
c)
bir xil xususiyatli va bir xil kattalikli nuqtalarni birlashtirish uchun
d)
hududni u yoki bu tabiiy, iqtisodiy yoki siyosiy-ma'muriy belgilari bo'yicha sifat
jihatdan bir xil uchastkalar guruhiga ajratish hamda hududni alohida rayonlashtirish uchun.
2.
Qaysi usul yer yuzasida yoyilgan (masalan, landshaftlar), unda sezilarli
hududni egallagan (masalan, o’rmonlar uchun) yoki ommaviy tarqalgan (masalan, aholi
uchun) hodisalarni tasvirlashda qo’llaniladi?
a)
miqdorli rang usuli
b)
areallar usuli
c)
sifatli rang usuli.
d)
kartogramma
3.
Mamlakatning siyosiy-ma’muriy bo’linishi qaysi usulda tasvirlanadi?
a)
kartogramma
b)
areallar usuli
c)
miqdorli rang usuli
d)
sifatli rang usuli.
4.
Sifatli rang usuli afzalliklari:
a)
boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi
b)
bitta kartada rang, shtrixovka, indekslar yoki raqamlashdan foydalanib, ko’plab
hodisalarni tasvirlash mumkin
c)
boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi, faqat bitta hodisani tasvirlash mumkin
d)
boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi, ya’ni shaffof ranglardan foydalanganda
kartaning qolgan barcha grafik qurilmalari toza qog’ozda bajarilgandek o’qiladi; bitta kartada
rang, shtrixovka, indekslar yoki raqamlashdan foydalanib, ko’plab hodisalarni tasvirlash
mumkin.
91
Ma’ruza 15. Geografik kartalarda voqea va hodisalarni tasvirlashning miqdorli
rang (fon) usuli
Reja:
15.1.
Miqdorli fon (rang) usulining ahamiyati.
15.2.
Miqdorli rang usulining qo’llanilishi.
Do'stlaringiz bilan baham: |