Doiraning kelib chiqish tarixi

AFG`ON RUBOBI 
Afg`on rubobi-o`zbek halq cholg`u asboblari orasida o`zining tashqi 
tuzulishi bilan ajralib turadi. U juda boy tembr tovushiga egadir.
Afg`on rubobi nafaqat respublikamizda, balki Tojikiston, Afg`oniston, 
Buxoro va boshqa vohalarda ham keng tarqalgan. Bu cholg`u asbobda halq 
kuylari bilan bir qatorda, barcha qardosh kompozitor kuylarini ham mohirona 
ijro etish mumkin.
Afg`on rubobini Buxoro rubobi ham deyishadi O`zbekistonga ham bu 
cholg`u asbobini Buxorolik cholg`uchi, sozandachilar olib kelishgan. 
Afg`on 
rubobi 
qayta 
takomillashtirilgandan 
keyin 
1960 
yili 
Toshkentdagi Glier nomli musiqa maktab internatida afg`on sinfi ochildi va 
keyinchalik Toshkent Davlat konservatoriyasining o`zbek cholg`u asboblari 
bo`limida 1964 yili shu sinf ochildi. Bu sinfda qashqar rubobida o`qigan 
talabalar olinib, ular shu sinfni tugatishib, boshqa viloyatlarda ham afg`on 
rubobi sinfi vujudga keldi. 
Bizni viloyatimizdagi Termiz musiqa bilim yurtida ham shu sinf 1978 
yili Toshkent Davlat Konservatoriyasini tamomlab kelgan yosh mutaxasis 
o`qituvchi Mardayeva Klara Abdurasulovna tashabbusi bilan tashkil topdi. 
Hozirgi kunda shu sinfni bitirgan yosh mutaxassis talabalar ham o`z 
tumanlarida shu afg`on rubobi sinfi musiqa maktablarini ochib bizlarga 
yaxshi talantli o`quvchilarni yubormoqdalar. Ko`pgina talabalar esa 
bilimlarini yanada mustahkamlash maqsadida oliy o`quv dargohida, ya`ni 
Toshkent Davlat konservatoriyasiga, Toshkent madaniyat institutiga borishib, 
o`qishlarini davom ettirib va tugatib Termiz musiqa bilim yurtida 
o`qituvchilik faoliyatlarini boshlab yuborishgan. 
Hozirgi kunda afg`on rubobiga moslashtirilgan darsliklar yetarlicha 
emas, lekin shu sohada ishlayotgan mutaxassislarning umidi katta, kelajakda 
kompozitorlarimiz shu cholg`u asbobi uchun ko`pgina kuylar yaratishi 

---

mutaxassis o`qituvchilar esa shu afg`on rubobi moslashtirilgan darsliklar 
chiqarishlariga to`g`ri keladi. 
DUTOR 
Dutor- o`zbek, tojik, turkman va uyg`ur xalqlari o`rtasida keng tarqalgan 
torli tirnama cholg`u asbob. 
Dutor ikki qismdan,dasta va kosadan iborat bo`lib, ularni birlashtiruvchi 
qismi «bo`g`iz» deb ataladi. Dutor kosasi o`yma yoki «qobirg`a»chalarning 
birlashganidan yasalishi mumkin. O`yma dutor Samarqand, Xorazm va 
Turkmanistonda qo`llanilib, bir bo`lak tut yog`ochdan o`yib ishlanadi. 
TANBUR 
Tanbur-bu tan, yurak, dil, ya`ni yurakni qitiqlamoq, larzaga solmoq 
demakdir.Tanbur ham uzoq asrlardan beri o`zbek, tojik va uyg`ur xalqlariga 
madaniy xizmat kilib kelayotgan sernola, sersado, serohang, dilrabo milliy 
musiqa cholg`ularimizdan biri bo`lib, uni tinglayotgan shinavandalar qalbini 
larzaga solib kelmoqda. 
Tanburning kosasi tut yog`ochidan, dastasi esa asosan o`rik va boshqa 
yog`ochlardan yo`nilib, dastasiga ichak pardalar bog`landi, torlari misdan 
tortilib, noxun deb ataluvchi metaldan ishlangan moslama yordamida 
chalinadi. 
Tanbur fortepianoning kichik oktava "sol", "re" siga sozlanadi. 
Tanburchilar ko`p, ammo ular orasida el- yurt hurmatiga, shinavandalar 
tahsiniga sazavor bo`lganlardan: 
Sultonxon Hakimov, Rixsi Rajabiy, Shobarot tanburchi, Maqsud Xo`ja 
Yusupov, Jo`rabek Saydaliyev, Abdumutal Abdullayev, Otavali Nuriddinov, 
usta Ro`zimatxon Isoboyev, Qayum Shobarotov, Emmanuel Barayev, 
Yoqubov, 
Davidov, 
Shonazar 
Sohibov 
(Tojikiston), 
Nizomiddin 
Mirzaxo`jayev. Hozirgi kunda xizmat kilib kelayotgan tanburchilar: Turg`un 
Alimatov. 

---

UD 
Ud juda qadimiy musiqa asbobidir. Uning bizga ma`lum bo`lgan 
dastlabki shakli Ayritomdan topilgan, eramizning birinchi asrlariga oid 
ajoyib madaniyat yodgorligida o`z aksini topgan. 
Ud arabcha so`z bo`lib, uning lug`aviy ma`nosi turlichadir. U 
birinchidan yog`ochi qora tusli daraxtning nomidir. Ud dastlab shu daraxtdan 
yasalgan bo`lishi kerak. Ikkinchidan, ud iborasi bayram, tuy-tomosha, 
xursandchilikni ifodalaydigan «iyd» iborasining ma`lum shaklidir. Bu urinda 
xushchaqchaqlik kayfiyatni bag`ishlovchi soz ma`nosida ham kelishi 
mumkin. 
Udning dastlabki nomi "Barbad» bo`lganligi ba`zi manbalarda ko`rsatib 
o`tiladi. Barbad ikki so`zdan iborat bo`lib, bar—qomat, bad -o`rdak
ma`nolarida keladi. Barbad qorni katta va dastasi -kalta musiqa asbobidir. 
Unga o`rdak qomatiga o`xshagani uchun barbad nomi berilgan emish. Barbad 
eng qadimiy torli asbobdir. Uning yaratilishi haqida bizgacha turli afsonalar 
yetib kelgan. Bir afsonada hikoya kilinishicha, barbadni yunon olimi 
Fisogurs hakim (Pifagor eramizdan oldingi VI asr) ixtiro qilgan. Afsonada 
aytilishicha, bir kuni Fisog`ursni tushida bir noma`lum mo`ysafid uning 
boshiga kelib shunday dedi: ―sen ertaga barvaqt turib naddof (paxta 
tituvchilar) bozoriga borgil. U yerda senga hikmat sirlaridan biri namoyon 
bo`ladi». Fisog`urs ertalab naddoflar rastasiga boribdi va u yerdan hech narsa 
tushuna olmay qaytib kelibdi. Mo`ysafid shu kuni tushida yana kelib, kechagi 
aytgan gapini takrorlabdi. Shundan so`ng Fisog`ypc ertalab uyg`onib ikkinchi 
marta bozorga borganda paxta tituvchilar yoyining ipidan chiqayogan tovush 
uning diqqatini jalb etibdi. Fisog`ursning ongida bir fikr paydo bo`libdi, 
shunda u yerda yotgan ot dumining tolasini olib, bir uchini tishi bilan tortib 
turib chertgan ekan, mayin va yoqimli bir ovoz eshitilibdi. Endi shu ipni taqib 
chaladigan torli asbob yaratish ustida mulohaza yurita boshlabdi. Ma`lum bir 

---

vaqt o`tgandan so`ng, kunlarning birida Fisog`urs hakim tog` tomon yo`l 
olibdi. Tog`ning etagida kuchli shamol esib, qandaydir bir sehrli tovush, 
ya`ni hushtaksimon bir sado eshitilibdi. Shunda u atrofga nazar solib yaqin 
orada turgan ichi kovak, bo`shab qolgan toshbaqa kosasiga ko`zi tushibdi. 
Uning bosh, qul oyog`i va dumi chiqib turadigan teshiklardan o`tayotgan 
shamol ana shunday sehrli tovush hosil qilayotgan ekan. ‖Bir narsaga yarab 
qolar‖, deb uni yerdan olibdi. Keyinchalik toshbaqa kosasidagi eng katta 
teshikka — boshi chiqib turadigan yerga dasta o`rnatibdi. Unga ipni taqib, 
chala boshlabdi. Rubob dastlab juda sodda va oddiy shaklda tuzilibdi. 
Fisog`ursdan so`nggi davrlarda yashagan musiqachilar barbadni 
takomillashtirdilar va uning asosida ikki, uch, turt torli musiqa asbobi 
yasaganlar. Barbad esa ko`p manbaalarda hamma torli asboblarning yuzaga 
kelishida asos bo`lgan, deb ko`rsatilgan. Uning shu takkomillashgan keyingi 
shakli guyo ud emish. 
Ud qariyb XVII asrlargacha yashagan, deb taxmin qilish mumkin, 
Keyinchalik esa O`rta Osiyoda iste`moldan chiqib ketgan hamda boshqa 
qadimiy musiqa asboblarn uning o`rnini ola boshladi. 
O`rta Osiyo xalqlarining, jumladan, o`zbek, tojiklarning cholg`u 
asboblari rang-barangdir. Albatta, bu xalqlarning madaniyati qadimdan boy 
bo`lganligi, tinmay rivojlanganligidan dalolat beradi. 

---