Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

QABUSNAMA
Shıǵıs áleminde ilimiy-tárbiyalıq hám pedagogikalıq 
jaqtan kitap oqıwshılarınıń dıqqatın ózine tartqan eń 
áhmiyetli shıǵarmalardıń biri — Káyqawıstıń «Qabusnama» 
shıǵarması bolıp esaplanadı.
«Qabusnama» XI ásirde dóretildi. «Qabusnama»nıń 
avtorı Unsurulmaoliy Káyqawıs Kaspiy teńiziniń túslik 
jaǵasında jasawshı Gilan qáwiminen. «Qabusnama» 1082—

---

148
1083-jıllar arasında jazılǵan. Bul dáwirde Kayqawıs 63 
jasqa shıqqan bolıp: Perzentim, men qartaydım. Qartayǵan 
adamnıń turmıs tájiriybeleri mol boladı. Sonıń ushın da, 
saǵan estelikke bir kitap jazıp qaldırıwdi maqset ettim» 
— dep aytadı. «Qabusnama» 44 baptan ibarat bolıp, 
bulardan tórt babı diniy xarakterde, qalǵan qırq babı 
turmıs waqıyaların súwretleydi. Bul shıǵarmalar birinshi 
ret Iran hám Hindstanda dóretilip, keyin ala derlik pútkil 
Shıǵıs xalıqlarınıń sonıń ishinde túrkiy, al atap aytqanda 
qaraqalpaq xalqınıń da ruwxıy dúrdanalarınıń birine ayla-
nıp, bular hámmemizdiń de ulıwma baylıǵımız, biybaha, 
ortaq múlkimiz bolıp qaladı. «Qabusnama» shıǵarması 
qaraqalpaq tilinde 1987-jılı birinshi ret basılıp shıqtı.
Káyqawıs óziniń turmıs tájiriybeleri menen Gilan shax-
tı tárbiyalawdı qáleydi hám bul pándiw-násiyatların ulı 
ushın eń qımbat miyras dep uqtıradı. Ol óz shıǵarması 
«Qabusnama»da ulı Gilan shaxqa múraját etip bılay 
deydi: «Áy balam, sen bul aqıl-keńeslerimdi qabıl eterseń 
degen úmittemen. Bunıń menen men atalıq wazıypasın 
ótegen bolaman. Bilgil, xalıqtıń ádeti juwırıp-jelip, iz-
lep tawıp dúnyada bir nárse tabıw hám bul tapqan 
nárselerin ózleriniń jaqsı kórgen adamına qaldırıp ketiw. 
Men dúnyada mine bul sózlerdi dórettim, sen meniń 
ushın eń qımbatlısań. Maǵan sapar waqtı jaqınlastı, bul 
dúnyada ne alıp, ne dóretken bolsam ózin basqalardan 
joqarı sanamasın hám ózine ılayıqsız islerdi qılmasın 
dep olardı senıń aldıńa qoydım». Káyqawıs óz shıǵar-
masında tárbiyaǵa ayrıqsha itibar beredi. «Eger adamdı 
turmıs ustazı dana etpese, heshqanday dana oǵan sóz 
úyretiw ushın áwere bolmasın, óytkeni miyneti zaya 
ketedi». Demek adamdı tárbiyalawda turmıs tásiriniń roli 
Káyqawıstıń dıqqatınan shette qalmaydı. Káyqawıstıń pikiri 
boyınsha, maqset — insandı házirgi zaman hám keleshek 
ushın jaramlı adam etip shıǵarıwdur.
Káyqawıstıń aytıwı boyınsha, hárqanday adam joqarı 
mártebelerdi iyelewi múmkin. Biraq, bunıń ushın óner 
iyelewi kerek. «Eger adam joqarı lawazımlı, bálent márte-

---

149
beli bolsa da, óneri bolmasa ol jumıstı alıp barıwı 
qıyın. Qolında óneri bolmaǵan adamdı xalıq sıylamaydı. 
Sonıń ushın da, hárqanday nárseni óz qolıń menen islep 
kórsetetuǵın bol. Sonda ǵana, xalıq seniń issheńligińe 
inanadı. Aqıl hám óner úyrenip, bálent mártebege eris. 
Sebebi, Sokrat hákim: «Ónerden hám ilimnen jaqsıraq 
nárse joqdur» – dep aytqan. 
Sonıń ushın da, Káyqawıs adamzat baxtınıń gilti 
miynet, – dep esaplaydı. Sebebi aqıl da, bilim de tek 
miynet arqalı júzege keledi. Miynetten qashqan adamnan 
baxıt ta qashadı. «Bilimdi iyelew ushın miynet etiw, 
deneni jalqawlıqtan qutqarıw paydalıdur. Sebebi jalqawlıq, 
is jaqpaslıq bedenniń buzılıwına, keselleniwine sebepshi 
boladı. Eger miynet etip bedendi ózińe boysındırmasań, 
saw hám bálent mártebeli bola almaysań».
Adam parasatlı, hikmetli sózlerdi tıńlawdan jalıqpawı 
kerek. Sebebi adam eki túrli boladı:
Birewi — úyretiwshi. Ekinshisi — úyreniwshi. «Tıńlay-
tıńlay dana bolarsań» – degen sózler sonnan qalǵan. Qula-
ǵıńa qonımsız biyhuwda sózlerdi esitiwden qash. Biraq 
hikmetli sózlerdi úyreniwden jalıqpa. «Anadan tuwılǵan 
náresteni jer astında saqlap, sút berip, sol jayda ósirse, 
anası oǵan heshqanday sóylemese, adam sózin esitpese, ol 
bala úlkeygennen keyin saqaw boladı. Sonıń ushın da, sóz 
bala ushın jaslıǵınan joldas bolıwı kerek».
Avtordıń aytıwınsha, jaqsı sóz tárbiyanıń tiykarǵı quralı. 
Sózdiń mánisli qollanıwı adam xarakterin de tiykarǵı 
jolǵa salıp jiberedi. Bunnan tısqarı ol: «Adam balası 
ómirinshe tárbiyalanıp barıwı kerek. Jaman adam joq, 
jaman tárbiyalanıw bar» – degen sheshimge keledi. 
Qullası, Káyqawıstıń bul shıǵarması Shıǵıs pedagogi-
kasınıń eń bir xarakterli kitaplarınan esaplanadı.