«pul va banklar» fani

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
 
«PUL VA BANKLAR» FANI 
Mavzu - 5: INFLYASIYANING MOHIYATI, SHAKLLARI VA SABABLARI 
 
Reja: 
 
5.1. Inflyasiya tushunchasi va turlari
5.2. Inflyasiyaning vujudga kelish sababalari.
5.3. Inflyasiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
5.4. 
Inflyasiyaga qarshi kurashish yo‘llari. 
 
5.1. Inflyasiya tushunchasi va turlari
 
Muomalada qog'oz pullar va tangalarning mavjudligi inflyatsiyani keltirib 
chiqaradigan iqtisodiy kategoriyalardan biridir. "Inflyatsiya" so'zi lotincha so'zdan olingan 
- "shishgan", "bo'rttirilgan", "buzilgan". Inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati muomaladagi 
naqd pulning xarid qobiliyatining pasayishi va tovarlar va xizmatlar narxining oshishi 
hisoblanadi. 
Birinchi marta "inflyatsiya" so'zini amerikalik iqtisodchi A. Delmar 1864 yilda 
kiritgan. Bunga AQSH Federal hukumati 1861-1865 yillarda Amerika fuqarolar urushi 
davrida katta miqdorda qogʻoz pullarni muomalaga chiqarganligi sabab boʻlgan. Gʻarbiy 
Yevropa mamlakatlari i
qtisodiy adabiyotlarida “inflyatsiya” atamasi Birinchi jahon 
urushidan keyin va sobiq Ittifoqda 1920-
yillarning oʻrtalarida paydo boʻlgan. 
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, inflyatsiya natijasida pulning qadrsizlanishi va to'lov 
qobiliyatining pasayishi tarixiy qog'oz pullarning muomalaga kiritilishi va tangalarning 
denonsatsiyasi boshlandi. Dastlabki yillarda inflyatsiyaning asosiy sabablaridan biri - bu 
davlat tomonidan hech qanday real qiymati bo'lmagan tangalar tarqatilishi iqtisodiyotga 
zarar keltiradi. Masalan, qadimgi Yunonistonda miloddan avvalgi VI asrda metall 
tangalardagi qimmatbaho metallar tarkibining yarmidan ko`pi oddiy metallar, ya`ni 
mahalliy bo`lmagan metallar bilan almashtirilgan. Rim imperiyasi haqida ham shunday 
deyish mumkin. O'rta asrlarda ko'plab davlatlar hukmdorlari kumush tangalarni misga, 
keyin esa oddiy alyuminiyga almashtirdilar. Bu jarayon hukumat tomonidan qimmatbaho 
metallarning katta qutqaruvi sifatida tan olingan. Biroq, pulning to'lov qobiliyati pasayib 
ketdi. 
Qog'oz pullarning muomalada paydo bo'lishi natijasida ularni qog'oz pullar bilan 
almashtirish orqali tangalar bilan inflyatsiya muammosi hal qilindi. Davlatlar hukumatlari 
tomonidan barqaror pul tizimini yaratish orqali oʻrta asrlarda yuzaga kelgan muammolarni 
bartaraf etishga urinishlar boʻldi. 
XVIII-XIX asrlarda va XX asr boshlarida ayrim mamlakatlarda inflyatsiya 
muammosi Birinchi jahon urushigacha davriy xarakterga ega edi. Masalan, Frantsiyada - 
1789-1791 yillardagi buyuk frantsuz inqilobi davrida, 19-asr boshlarida Napoleon Angliya 
urushi paytida. Oltin monometallizm tizimi joriy qilingan mamlakatlarda uzoq yillardan 
buyon barqaror pul tizimi faoliyat yuritib kelmoqda. 
Birinchi jahon urushi davrida oltin monometallizm tizimining b
arbod boʻlishi va oltin 
tangalar kursining bekor qilinishi natijasida davlat oʻzining inflyatsiyaga qarshi 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
mexanizmini yoʻqotdi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, inflyatsiya iqtisodiyotga xos 
bo‘lib, barcha mamlakatlarda jiddiy muammoga aylandi. 
Inflyatsiyaning mohiyati iqtisodiy adabiyotlarda turli iqtisodchilar tomonidan turlicha 
ochib berilgan. Xususan, K.R.Makkonnel, S.Bryu va K.Eklund inflyatsiyani iqtisod 
xarajatlarining o‘rtacha o‘sishini, P.Xeyni esa xarid qobiliyatining pasayishi yoki 
yo‘qolishini ta’kidlaydi. 
Markazlashgan iqtisodiyotda yuzaga keladigan inflyatsiya. 1930-
yillarda qog‘oz va tanga 
pullar iqtisodiyotning “pul kanallari”ni to‘ldiradi, bu esa o‘z navbatida inflyatsiyaga olib 
keladi. 1940-yillarda oz miqdordagi pul baribir inflyatsiyaga olib kelishini anglatardi; 1950-
yillarda inflyatsiyaning asosiy sababi oltin va boshqa moddiy boyliklar yetishmasligi edi. 
1960-
yillarda iqtisodchilar inflyatsiyani murakkab, koʻp qirrali ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayon va tashqi va ichki omillar bilan belgilanad
igan iqtisodiy kategoriya sifatida koʻrib 
chiqdilar. 
Bir qator xorijiy va mahalliy olimlar inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati haqida o‘z 
fikrlarini bildirdilar. Jumladan, rus iqtisodchilari V. Shchegortsov va V. A. Taran: 
“Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar narxining ularning qiymatini o'zgartirmagan holda 
oshishi va bu jarayonda pul qiymatining pasayishidir”. 
Iqtisodchi olim, professor Sh.Abdullayeva inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyatini 
shunday ta’riflaydi: “Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy mohiyati tovarlar uchun ko‘proq pul va 
ularning qiymatini bildiradi”. 
Inflyatsiyaning mohiyati to‘g‘risida turlicha fikrlar mavjudligini ko‘rdik. Bizning 
fikrimizcha, “inflyatsiya tovar va xizmatlar narxining oshishi natijasida muomaladagi 
qog‘oz va tangalarning xarid qobiliyatining pasayishidir”. 
Tovarlar va xizmatlar narxlarining oshishi har doim ham ularning muomaladagi 
massasining tanqisligi natijasida inflyatsiya hodisasi hisoblanavermaydi, buni inflyatsiya 
deb hisoblash mumkin. Muomaladagi ortiqcha pul taklifi, y
a’ni bozorda tovar va 
xizmatlarning ko‘pligi natijasida bozor kon’yunkturasining o‘zgarishi iqtisodiyotda 
inflyatsiya yo‘qligini anglatmaydi. Bunda narxlarning oshishi inflyatsion bo'lmagan 
omillarning ta'siri bilan bog'liq bo'ladi. Xususan, iqtisodiy va tabiiy resurslarning tanqisligi, 
ularning narxining oshishi, sifati pastligi natijasida sifatsiz tovar va xizmatlar narxining 
oshishi. 
Umuman olganda shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiyotda inflyatsiyaning paydo 
bo'lishi pul muomalasi hajmining haddan tashqari ko'payishi natijasida pul muomalasi 
bilan bog'liq iqtisodiy inqirozdan dalolat beradi. Bu tovarlar va xizmatlarning umumiy 
qiymatining sezilarli darajada oshishi (1), ularning etishmasligi (2), rezidentlarning milliy 
valyutadan "qochishi" dalolat beradi. chet el valyutasini jamlashdan (3), milliy valyuta 
kursining chet el valyutasida qadrsizlanishidan (4), ko'chmas mulk uchun mablag'larni 
taqsimlashda (5), tovar va xizmatlar narxini belgilashda va boshqa asosiy vositalardan 
iqtisodiy manfaatdorligi. . 
Iqtisodiyotda inflyatsiyani aniqlashning turli usullari mavjud bo'lib, ularning 
aksariyati iste'mol narxlari indeksi (1) va inflyatsiya darajasi (2) hal qiluvchi hisoblanadi. 
IBI
= 
CRDF 
х 
100%,
UDCF 
bu erda IBI - iste'mol narxlari indeksi; 

---

O'zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi 
CRDF - joriy savat narxlari; 
UDCF - oldingi iste'mol tovarlari savati. 
Inflyatsiya 
darajasi 
= 
1
иб
I
-
0
иб
I
х 100% , (2) 
0
иб
I
bu erda - joriy davrdagi iste'mol narxlari; 
- bazaviy davrdagi iste'mol narxlari. 
Iste'mol savati - bu odamlarning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo'lgan tovarlar 
va xizmatlar yig'indisidir. Savat yordamida hayot uchun zarur bo'lgan tovarlar va 
xizmatlarning minimal miqdori hisoblanadi. Iste'mol savati tovar va xizmatlar turini o'z 
ichiga oladi: Rossiyada 407, AQShda 300, Frantsiyada 250, Buyuk Britaniyada 350, 
Germaniyada 475. 
Inflyatsiya universal bo'lib, u asosan quyidagi shakllarda ifodalanishi mumkin: 
• sekin inflyatsiya; 
• kuchli inflyatsiya; 
• giperinflyatsiya; 
• kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya; 
• ochiq inflyatsiya; 
• yopiq inflyatsiya; 
• inflyatsiyani jalb qilish xarajatlari. 
• inflyatsiya tendentsiyasi (xarajati).