Jarayonning asosiy shakli

Shaxsning jamoada qaror topishi.
Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, 
shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi 
muayyan jamiyat a’zosi bo‘lib, uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida 
kechadi. Mazkur jarayonda qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan 
ma’naviy-axloqiy, shuningdek, huquqiy me’yorlar mohiyatini o‘zlashtiradi. 
Jamiyatning a’zosi sifatida uning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi 
mehnat faoliyatini yo‘lga qo‘yadi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini 
qondirish yo‘lida ham atrofdagilar bilan munosabatga kirishadi. Shaxs ijtimoiy 
muhitdan uzilgan holda mavjud bo‘la olmaydi. Buning misoli sifatida R.Kipling 
tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin. Garchi, inson bolasi 
bo‘lsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish ko‘nikma va malakalari 
shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha olmaydi. Bola yoshligidan o‘yin, 
mehnat va o‘qish faoliyatlarini tengdoshlari bilan birgalikda tashkil etish asosida 
ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit bolaga borliqni anglash uchungina 
emas, balki o‘zligini anglash uchun ham imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy 
ravishda jamoa orasida bo‘lishi, uning jamoa ta’sirida shakllanishi unda ijtimoiy 
faollikni yuzaga keltiradi.Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini 
ta’minlashdagi o‘rni va roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino 
ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit 

---

va odamlar insonning borliq, unda kechayotgan o‘zgarishlar, jarayonlar mohiyatini 
anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning 
shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub 
bo‘lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon 
ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.Shuningdek, alloma o‘qitish samaradorligini 
ta’minlashda bolalarga jamoa asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini 
ta’kidlaydi.Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda 
bo‘lish, ularning yordami va qo‘llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana 
shu ehtiyojni qondirish yo‘lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi, 
deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o‘zaro yordam, 
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o‘rnini 
belgilab beradi.