2-mavzu: masalalar yechishni o‘rgatishda o‘qituvchining kreativ yondashuvini rivojlantirish reja

OCHIQ savolli masala: 
Jasur va Komil o„rmonda 2 savat bodring terdilar. 
Birinchi savatda 15 ta bodring, ikkinchi savatda 2 marta ko„p bodring bor. Ulardan 
15 ta bodring salatga to„g„ralib, qolganlarini tuzlab qo„yildi. Masalani qanday 
yechish mumkin? Yechish usullarini aniqlang va eng qulay usulni yozing. 
Masalalar yechish orqali o„quvchilarda yangi bilim vujudga keladi va mavjud 
bilimlar tadbiq qilinadi, shu orqali mustahkamlanadi. Masalan, bilimlarning 
shakllanishida nazariyani amaliyot bilan o„qitishni turmush bilan bog„liq olib 
borish imkonini beradi. Masala yechish orqali xarid qilingan narsaning narxini, 
kvartira tahmirlashning bahosi, poyezdga kechikmaslik uchun uydan qachon 
chiqish kerak, degan turli xildagi amaliy hisoblashlarni hal qilib beradi. 
O„quvchilar masalalarni yechayotganda turli xil matematik tushunchalar -son, 
arifmetik amal, qo„shiluvchi, yig„indi, qoldiq kabilar bilan tanishadilar, shuningdek 
atrof muhitdagi, fandagi, texnikadagi turli xil bog„liqli muammolar bilan 
tanishadilar va uni yechadilar. 
 Masalalarning bilish va tarbiyaviy funksiyalari 
Yuqoridan kelib chiqqan holda masalaning 2 ta muhim funksiyasi 
mavjudligini bilamiz. 
a) masalaning bilish xarakteridagi funksiyasi 
b) masalaning tarbiyaviy xarakteridagi funksiyasi 
Masalalar yechish jarayonining o„zi metodikada o„quvchilarning aqliy 
rivojlanishiga ancha ijobiy tahsir ko„rsatishi ma‟lum. U aqliy operatsiyalarni; 
analiz va sintez, konkretlashtirish va obstraklashtirish, taqqoslash, umumlashtirish, 
kabilarni rivojlantiradi. Turmushda sonlar bilan bog„liq bo„lgan turli xil hayotiy 
hisoblashlar vujudga keladiki, uni hal qilish uchun arifmetik amallar bajarishga 
to„g„ri keladi. Bunday hisoblash ishini talab qiladigan mazmun masala deyiladi. 
Har bir masala berilgan (ma‟lum) va izlanayotgan (noma‟lum) sonlarni o„z 
ichiga oladi. Masaladagi sonlar, to„plamlar sonini yoki miqdorlarning qiymatimni 
xarakterlaydi, munosabatlarni ifodalaydi yoki topilishi kerak bo„lgan noaniq sonlar 
bo„ladi. Har bir masalada shart va savol bo„ladi. Masala shartida berilgan sonlar 
orasidagi va berilgan sonlar bilan izlanayotgan sonlar orasida bog„lanish 

---

ko„rsatiladi; bu bog„lanishlar tegishli arifmetik amallarni tanlashni belgilab beradi. 
Savol esa qaysi son izlanayotgan son ekanini bildiradi. 
Bu turdagi masalani 2-sinf uchun amaldagi “Matematika” darsligining 
“Sonlar va hisoblashlar. 100 ichida o„nlikdan o„tib qo„shish va ayirish” bo„limida 
keltirilgan quyidagi 4-masalani ko„raylik: “Rasm asosida masala tuzing va uni 
yeching”. 
Terak daraxti qayin daraxtidan necha metr baland? Sada qayin daraxtidan 
necha metr past? Qayin daraxti sadadan necha metr baland?”.
Masala yechilgandan so„ng, uni yechish jarayonida o„quvchilar yuritgan 
mulohazalarga tayangan holda quyidagi masalani kreativ yondoshgan holda 
yechish uchun asos yaratiladi.
1-masala. Qayin daraxti sadadan baland, terakdan esa past. Daraxtlarning qay 
biri eng baland ekanligini aniqlang.
Yechish. Dastlab, o„quvchilar bilan masala shartida berilgan obyektlar uchta: 
qayin, sada va terak bo„lib, ularni balandliklari bo„yicha taqqoslash natijasida 
bo„yi: baland yoki past munosabatlari bilan farqlanayotganligini muhokama 
qilamiz.
So„ngra masalani yechish uchun uning modelini quramiz. Nazariy jihatdan 
masala uchta element – qayin, sada, terakdan iborat bo„lgan to„plam elementlarini 
tartiblashga doir bo„lib, uni to„g„ri chiziq modellashtirish asosida yechish 
maqsadga muvofiqdir. Bu holda to„g„ri chiziq “bo„y chizig„i” vazifasini o„taydi. 
Shuning uchun o„quvchilar bilan daraxtlarni to„g„ri chiziqda ularning bosh harflari 
ko„rsatilgan nuqtalar bilan; ularning bo„yi pastrog„ini to„g„ri chiziqda chaproqda, 
balandrog„ini esa o„ngroqda belgilashga kelishib olamiz. Masalaning har bir 
shartini to„g„ri chiziqda belgilash uchun tartib bilan quyidagi mulohazalar zanjirini 
quramiz: 
Qayin daraxti sada daraxtidan baland, demak, Q nuqta S nuqtadan o„ngda 
joylashadi;