1 § Mavzu : Kriptografiyaning asosiy tushunchalari

Kriptografiyaning asosiy bo‘limlari. 
Kriptografiyani quyidagi 
bo‘limlarga ajratish mumkin: 
1.
Simmetrik kalitli kriptografiya. 
Simmetrik kalitli kriptografiya- 
ning umumiy ko‘rinishi 3.1-rasmdagi kabi bo‘lib, ma’lumotni shifrlash va 
rasshifrovkalashda yagona kalitdan (simmetrik kalitdan) foydalaniladi. 
Shuning uchun simmetrik kalitli kriptotizimlarni – 
bir kalitli 
kriptotizimlar deb ham yuritishadi. Demak, simmetrik kalitli shifrlash 
algoritmlaridan foydalanish uchun har ikkala tomonda bir xil 

---

kalit mavjud bo‘lishi zarur. Simmetrik kalit odatda bir tomonda hosil 
qilinadi va maxsus usullar asosida ikkinchi tomonga xavfsiz tarzda 
yetkaziladi. 
2.
Ochiq kalitli kriptografiya. 
Ochiq kalitli kriptografiyada (yoki 
asimmetrik kriptografiya deb ham ataladi) ma’lumotni shifrlash qabul 
qiluvchining 
ochiq kaliti 
bilan amalga oshirilsa, uni rasshifrovkalash qabul 
qiluvchining 
shaxsiy kaliti 
bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham 
ochiq kalitli kriptotizimlarni 
ikki kalitli 
kriptotizimlar deb ham 
yuritishadi. Ochiq kalitli kriptografiyaning umumiy ko‘rinishi 3.2- 
rasmda keltirilgan. 
Jo
‘natuvchi 
Ochiq kalit 
Qabul qiluvchi 
Shaxsiy kalit 
Ochiq matn 
Shifrlangan matn 
Ochiq matn 
3.2-rasm. Ochiq kalitli shifrlashning umumiy ko‘rinishi 
 
Ochiq kalitli kriptografik algoritmlar asosida ma’lumot almashinish 
uchun dastlab, jo‘natuvchi qabul qiluvchining ochiq kalitiga ega bo‘lishi 
kerak. Qabul qiluvchining ochiq kalitidan faqat ma’lumotni shifrlash 
uchun foydalaniladi va u bilan shifrmatnni rasshifrovkalashning imkoni 
mavjud emas. Xuddi shuningdek, shaxsiy kalit bilan ma’lumotni shifrlash 
imkoni ham mavjud emas. Shifrmatnni rasshifrovkalash esa faqat 
shaxsiy kalit egasiga joiz. Demak, shaxsiy kalit egasi tomonidan xavfsiz 
saqlanishi va o‘zidan boshqa hech kimga ma’lum bo‘lmasligi kerak. 
3.
Xesh funksiyalar. 
Ma’lumotni xeshlash uning yaxlitligini 
kafolatlash maqsadida amalga oshirilib, agar ma’lumot uzatilishi 
davomida o‘zgarishga uchrasa, uni aniqlash imkoni mavjud bo‘ladi. 
Xesh-funksiyalarda 
odatda 
kiruvchi 
ma’lumotning 
uzunligi 
o‘zgaruvchan, chiqishda esa o‘zgarmas uzunlikdagi qiymatni qaytaradi. 
Zamonaviy xesh funksiyalarga MD5, SHA1, SHA256, O‘z DSt 
1106:2009 larni misol sifatida keltirish mumkin. 
Shifrlash 
algoritmi 
Rasshifrovkalash 
algoritmi 

---

Odatda kriptografiyada 
ma’lumotlarni 
shifrlashda 
(rasshifrovkalashda) ikki turdagi 
akslantirish
lardan foydalaniladi. 
Ulardan biri 
o‘rniga qo‘yish (substitution) 
akslantirishi, ikkinchisi 
o‘rin 
almashtirish (permutation) 
akslantirishi. 
O‘rniga qo‘yish akslantirishi. 
Ushbu akslantirish sodda va 
zamonaviy simmetrik kriptografik algoritmlarning asosi hisoblanadi. 
O‘rniga qo‘yish akslantirishida, ochiq matn simvollari bir alfavitdan 
olinib, unga mos shifrmatn simvollari boshqa bir alfavitdan olinadi. 
Sodda ko‘rinishda olingan o‘rniga qo‘yish akslantirish amali asosida 
shifrlash uchun olingan matn quyida keltirilgan. Ushbu sodda shifrlash 
usuli Sezar nomi bilan mashhur. Masalan, agar ochiq matn “HELLO”ga 
teng bo‘lsa, unga mos holda shifrmatn “KHOOR”ga teng bo‘ladi. Mazkur 
holda shifrmatn alfaviti ochiq matn alfavitidan 3 ta pozisiyaga surish 
natijasida hosil qilingan va shuning uchun shifrlash kalitini 3 ga teng deb 
hisoblash mumkin (3.1-jadval). Rasshifrovkalash jarayonida esa 
shifrmatn simvollari shifrmatn alfavitidan olinib, unga mos ochiq matn 
alfavitidagi simvollarga almashtiriladi. Masalan, shifrmatn “ILUVW”ga 
teng bo‘lsa, unga mos ochiq matn “FIRST”ga teng bo‘ladi. 
3.1-jadval