Qo‘qon xonligida kitobat va kutubxonachilik tarixi bob. Qo‘qon xonligida ijtimoiy-siyosiy va madaniy jarayonlar

Muhammad Yusuf Qilqalam Xo‘qandiy
56
–
Xo‗qandning eng mashhur 
xattotlaridan biri. 1835 yilda kotib oilasida tavallud topgan. Otasi Abulqosim Kotib 
Xo‗qandning xushnavis xattotlaridan bo‗lgan. Muhammad Yusuf yoshligidan 
otasidan tarbiya, ilm va ma‘rifat hosil qildi. Ayniqsa, suls, nasx va nasta‘liq xatlarini 
alohida ixlos bilan o‗rgandi. Taroqchilik mahallasidagi Daloyilxona madrasasidan 
hujra olib, o‗sha erda xattotlik bilan shug‗ullandi. Nasx va nasta‘liq xatida ko‗p 
qo‗lyozmalarni ko‗chirgan. YOzgan kitob, noma, qit‘a va boshqa qo‗lyozmalari 
nihoyatda go‗zal va nafis bo‗lganligi tufayli ―Qilqalam‖ degan sharafli faxriy 
unvonga sazovor bo‗ldi. Ko‗pgina shogirdlarga husnixat ta‘limini bergan. Mavlono 
Muqimiy va Mavlono Furqat uning eng iste‘dodli shogirdlaridan bo‗lganlar. 
Muhammad Yusuf Mavlono Muqimiyni ham moddiy, ham ma‘naviy tomondan 
qo‗llab – quvvatlab, o‗ziga kelgan buyurtma ishlar: kitob ko‗chirish, maktub, hujjat, 
duo, qit‘a yozib berish kabilardan bir qismini u kishiga berib, shoirning tirikchiligiga 
katta yordam bergan. Muhammad Yusuf 1919 yilda sakson to‗rt yoshda vafot etdi. 
Rahmatullo Mahdum, No‗‗mon Mahdum kabi o‗g‗illari ham xushnavis xattot 
bo‗lganlar. Rahmatullo Mahdumning o‗g‗illari Ibodulloxon Domullo Rahmatullaev 
shahar fozillaridan bo‗lib, shahar gazetasida bosh muharrir, Qo‗qon shahar 
o‗lkashunoslik muzeyida direktor lavozimlarida xizmat qilganlar. 
Najmiddin Xoja Xo‘qandiy
57
– mashhur xattot, ustoz. Najmiddin Xoja 
Xo‗qand shahrining CHitgarlik mahallasida mashhur ustoz va xattot Atoulloh Xoja 
Xo‗qandiy xonadonida tavallud topdi. Xattotlik san‘ati va adabiyotni otasida o‗qidi. 
56
Murodov A. O‘rta Osiyo xattotlik san‘ati tarixidan. Toshkent: 1971. 136-b. 
57
Muhammad Yahyoxon Xo‗qandiy. ―Xo‗qandi latif tarixi‖ (Tazkira). Toshkent: 2021. 

---

Otasining vafotidan so‗ng Xo‗jandga ko‗chib ketdi. Fors va o‗zbek adabiyotini 
yaxshi bilar edi. Xo‗jandda fors adabiyotining bilimdoni Domullo Muhammad Amin 
va boshqa fozillarning majlislaridan bahramand bo‗lgan. O‗zi xush majlis, ochiq 
chehrali kishi edi. Toshkentda matbaachilik ishlari boshlangach, uerga ko‗chib kelib, 
Kamolon mahallasida istiqomat qiladi. Juda ko‗p talabalarga husnixat mashq qildirar 
edi. Abdusalom Abdurrahmon o‗g‗li, Xojiakbarxon Kotib Muhiddinxon o‗g‗li, 
Nuriddinxon SHamsiddinxon o‗g‗li, Karim Qori Xattot Hojimuhammad Amin o‗g‗li, 
Sayyid Maqsudxon, Fathullo Abdullohoji o‗g‗li, Abbosxon Anvarxon Qori o‗g‗li, 
Mahmudjon Muhammadjon o‗g‗li, Murod Shams, Umar Qori Abbos Qori o‗g‗li 
kabilar Najmiddin Xojaning shogirdlaridandir. Nasta‘liq xatida ko‗chirgan ko‗p 
kitoblari Toshkentdagi G‗ulom Hasan Orifjonov, Laxtin, Kaminskiy, Ilin, Porsev 
matbaalarida chop etilgan, xalq qo‗lida qo‗lyozma kitoblari ham bor.