4
I BOB. MAKROIQTISODIYOT FANIGA KIRISH
1.1.
Asosiy makroiqtisodiy masalalar. Makroiqtisodiyot
fanining predmeti
Makroiqtisodiyot - milliy ishlab chiqarish, ishsizlik va inflyatsiya
umumiy darajasini o‗rganadi; iqtisodiy tizimning xususiyatlari bilan
shug‗ullanadi, umuman mamlakat iqtisodiyotining
rivojlanish omillari
va natijalarini o‗rganadi.
Mustaqil ilmiy yo‗nalish sifatida makroiqtisodiyot 30-yillarning
boshlarida shakllana boshladi. XX asr,mikroiqtisodiyotning shakllanishi
XIX asrning so‗nggi yillariga to‗g‗ri keladi (L. Valras, K. Menger, A.
Marshall). Makroiqtisodiyotning asoslarini Jon Maynard Keyns
yaratgan.
J. Keyns o‗zining "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy
nazariyasi" (1936) kitobida barqaror ishsizlik darajasi va bozor
iqtisodiyoti
sharoitida
ishlab
chiqarish
quvvatlaridan
to‗liq
foydalanmaslik imkoniyatini isbotladi, ammo shu bilan birga davlatning
to‗g‗ri moliyaviy va pul-kredit siyosati ishlab chiqarishga ta'sir
qilishi
mumkin. shu bilan ishsizlikni kamaytirish va iqtisodiy inqirozlar
davomiyligini qisqartirish. Binobarin, Keyns butun iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartibga solish zarurligini asoslab berdi. Makroiqtisodiyot va
davlat siyosatida Keyns iqtisodiy nazariyasi hukmronlik qildi. Urushdan
keyingi davrdan 1960
yillarga qadar, makroiqtisodiy siyosatning har
qanday tahlili Keyns postulatlariga asoslangan edi. Keyns tomonidan
ishlab chiqilgan g‗oyalarni uning izdoshlari - J. Xiks, A. Xansen, P.
Samuelson ishlab chiqdilar.
Biroq,
yangi
nazariy
o‗zgarishlar Keyns makroiqtisodiy
nazariyasining avvalgi ahamiyatini pasaytirdi. Keynschilikning eng og‗ir
tanqidini M. Fridman boshchiligidagi monetaristik oqim namoyish etdi.
"Makroiqtisodiyot" atamasi ilmiy
muomalaga nisbatan yaqinda
kiritilgan, ammo umumiy iqtisodiy tendentsiyalarni makroiqtisodiy
tahlil qilishning o‗zi ko‗p asrlar davomida markaziy o‗rinni egallab
kelgan. Shunday qilib, fransuz iqtisodchisi- fiziokrat F. Kene o‗zining
"Iqtisodiy jadval" asarida (1758) iqtisodiyotda
birinchi marta ijtimoiy
5
takror ishlab chiqarishni ijtimoiy mahsulotning tabiiy va qiymat
elementlari o‗rtasidagi muvozanat nisbatlarini aniqlash nuqtai nazaridan
tahlil qilishga urindi.
Makroiqtisodiy tahlilning ayrim nuqtalari ingliz iqtisodchisi D.
Yumning to‗lovlar balansiga monetaristik yondashuvida asarlarida
mavjud. Ijtimoiy takror ishlab chiqarishni tahlil qilishda makroiqtisodiy
yondashuvni Karl Marks o‗zining "Kapital" ning (1885) 2-jildida bayon
qilgan modelida ishlatgan bo‗lib, unda jami ijtimoiy mahsulotning
tabiiy-moddiy va qiymat tuzilmalari o‗rtasidagi
yozishmalardan kelib
chiqqan.
Makroiqtisodiyot aniq maqsadlarga ega va tegishli vositalardan
foydalanadi.
Maqsad tizimi quyidagi elementlarni o‗z ichiga oladi.
1.
Milliy ishlab chiqarishning yuqori va o‗sib borayotgan
darajasi, ya'ni real yalpi ichki mahsulot (YaIM) darajasi.
2.
Past majburiy ishsizlik sharoitida yuqori ish bilan bandlik.
3.
Erkin bozorlarda talab va taklifning o‗zaro ta'siri orqali
narxlar va ish haqini aniqlash bilan birlashtirilgan barqaror narx darajasi.
4.
To‗lov balansining nol qiymatiga erishish.
Birinchi maqsad - iqtisodiy faoliyatning
yakuniy maqsadi aholini
tovar va xizmatlar bilan ta'minlashdir. Milliy ishlab chiqarishning
umumiy o‗lchovi - bu yakuniy tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatini
ifodalovchi yalpi ichki mahsulot (YaIM).
Makroiqtisodiy siyosatning ikkinchi maqsadi yuqori bandlik va
ishsizlikni pasaytirish. Iqtisodiy sikl davomida ishsizlik darajasi o‗zgarib
turadi. Turg‗unlik bosqichida ishchi kuchiga talab kamayadi va ishsizlik
darajasi oshadi. Tiklanish bosqichida ishchi kuchiga talab ortadi,
ishsizlik kamayadi. Barchaning munosib mehnatga bo‗lgan
ehtiyojini
qondirish, bu qiyin vazifadir.
Uchinchi makroiqtisodiy maqsad - erkin bozorlar sharoitida
narxlarning barqarorligi. Umumiy narxlar darajasining umumiy o‗lchovi
iste'mol tovarlari va xizmatlarining belgilangan "savat" to‗plamini sotib
olish xarajatlarini hisobga oladigan iste'mol narxlari indeksidir.
To‗rtinchi maqsad ochiq iqtisodiyotga taalluqli bo‗lib, to‗la ish bilan
6
ta'minlanganlik darajasida to‗lash balansi bilan umumiy iqtisodiy
muvozanatga erishishni anglatadi.
Asosiy
makroiqtisodiy
maqsadlarning
nisbati
asosiy
makroiqtisodiy
maqsadni belgilaydi, bu makroiqtisodiy siyosatning
asosiy vazifasini aks ettiradi, uni amalga oshirish ikki shaklda namoyon
bo‗ladi:
• oraliq makroiqtisodiy maqsadlar;
• taktik makroiqtisodiy maqsadlar.
Birinchisi asosiy makroiqtisodiy o‗zgaruvchilar qiymatlarini
tartibga solsa, ikkinchisi milliy iqtisodiyotni o‗zgartiradi. Davlat o‗z
ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir o‗tkazish uchun foydalanishi mumkin
bo‗lgan tegishli vositalarga ega. Davlat o‗z ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir
o‗tkazish uchun foydalanishi mumkin bo‗lgan tegishli vositalarga ega.
Makroiqtisodiy siyosatning quyidagi vositalari ajratib ko‗rsatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
